Kto nie troszczy się o Siebie, kto nie troszczy się o innych? (O posłuszeństwie i władzy pastoralnej)

Wpisy związane z etyką Siebie pragnę rozpocząć od pewnej negatywnej charakterystyki, od powiedzenia raczej czym ona nie jest, niż czym jest. Pojęcia, które się z nią wiążą, nazwane są za pomocą takich słów, które mogą powodować złudzenie ich natychmiastowej zrozumiałości i oczywistości. Wspominałem o tym w poprzednim wpisie, kiedy mówiłem, że rachunku sumienia - wchodzącego w skład etyki Siebie - nie należy mylić z chrześcijańską praktyką o takiej nazwie. Po cóż zatem używać tych samych słów? Powodów jest wiele - a jednym z nich zwykła, historyczna uczciwość: rachunek sumienia był praktyką istniejącą uprzednio w kulturze greckiej, a później w hellenistyczno-rzymskiej i dopiero stamtąd przejęło go chrześcijaństwo. Przejęło zmieniając zarazem jego sens, uprzedni sens, który wydobywają tacy badacze starożytności jak Pierre Hadot, czy Michel Foucault. Podobnie jest z innymi pojęciami - ich sens i znaczenie zależą od pewnej szerszej konstelacji, do której należą, a to oznacza, że nigdy nie są oczywiste. Jeżeli je jako takie postrzegamy, to wyłącznie dlatego, że cierpimy na niedobór zmysłu historycznego, że uważamy naszą kulturę i jej kategorie, za odwieczne i niezmienne. Tym wpisem chciałbym przyczynić się do usunięcia choć odrobiny tego zadufania, poprzez pokazanie, że to, co zdaje nam się natychmiastowo zrozumiałe wcale nie stosuje się tam, gdzie byśmy to - w owej pośpiesznej oczywistości - widzieli.

KU WŁADZY PASTORALNEJ

Jedną z centralnych figur chrześcijaństwa jest, przyniesiona z Bliskiego Wschodu, figura pasterza. Figura występująca u Egipcjan, Asyryjczyków, w Mezopotamii oraz - oczywiście - u Hebrajczyków. Królowie na tych terenach tytułowani są pasterzami (jednym z atrybutów faraona jest kij pasterski), miano to przysługuje również najważniejszym bóstwom, np. Re. Jedynym wyjątkiem, pod tym względem, są Hebrajczycy, u których tytuł pasterza należy wyłącznie do boga (choć czasem określali oni złych władców jako złych pasterzy). Pasterz jest tym, który opiekuje się całym swoim stadem, ale zarazem dba o każdą owieczkę z osobna. Pasterz prowadzi stado do jego celu (na zielone łąki, ku zbawieniu), musi więc dbać o porządek w stadzie, o dobre prowadzenie się każdej z owieczek. Jest on również tym, który - w razie potrzeby - powinien poświęcić się (czy to dla stada, czy to dla pojedynczej owieczki).

Również chrześcijaństwo jest religią (dusz)pasterską. Warto jednak zaznaczyć, że nie wszystkie wierzenia są takie - np. bogowie starożytnych Greków nie byli pasterzami zajmującymi się ludźmi-stadem, ale raczej opiekunami państw-miast. Bóg grecki broni murów miejskich, interweniuje w życie miasta, nawet wpada w gniew - lecz nigdy nie prowadzi ludzi. Podobnie było z greckimi władcami - nie byli oni postrzegani jako pasterze. Figurę polityka, jako pasterza, krytykuje Platon, w swoim dialogu "Polityk". Bliski Wschód i chrześcijaństwo różnią się zatem znacznie od antycznej Grecji i Rzymu. Różnią się jednak również między sobą. O ile chrześcijaństwo przejmuje figurę pasterza, o tyle poddaje ją znacznym zmianom. Dla chrześcijan już nie tylko bóg jest pasterzem (jak to było dla Hebrajczyków, czyli jeszcze w Starym Testamencie), ale tworzą oni całą gęstą, złożoną i zwartą sieć instytucji związanych z duszpasterstwem, instytucji koekstensywnych z organizacją Kościoła jako całości. Istnieje wielu pasterzy, którzy mają obowiązek przewodzenia powierzonym im stadom. Owe przemiany figury pasterza - przemiany prowadzące do wyłonienia się władzy typu pasterskiego, władzy pastoralnej - dokonywały się na gruncie kościołów, tzn. wspólnot religijnych istniejących przed powstaniem jednego Kościoła (ten bowiem pojawił się dosyć późno), ale przede wszystkim na gruncie życia klasztornego. I na tym ostatnim chciałbym się skupić.

 Benedykt z Nursji, chrześcijański święty, jeden z ojców Kościoła, mnich i duchowy patron mnichów

MONASTYCZNE POSŁUSZEŃSTWO
W piątym, poświęconym posłuszeństwu, rozdziale swojej "Reguły", będącej tekstem założycielskim zachodniego monastycyzmu, Benedykt z Nursji pisze: "Najprzedniejszym stopniem pokory jest bezzwłoczne posłuszeństwo". Chrześcijańskie duszpasterstwo jest złożoną praktyką, jednak uwagę chciałem poświęcić elementowi posłuszeństwa, który po pierwsze jest pewnym novum w porównaniu do kultury Hebrajskiej, czy Greckiej, a po drugie wydaje się pełnić pewną uprzywilejowaną rolę.

Posłuszeństwo, o którym tu mowa nie oznacza podlegania prawu (jak u Żydów czy Greków), ale stosunek podporządkowania wobec innej jednostki. Nie chodzi o relację z jakimś ogólnym, ponadosobowym prawem czy zasadą, lecz o relację indywidualną: posłuszeństwo konkretnej jednostki, wobec innej konkretnej jednostki (duszpasterza). Benedykt pisze dalej tak: "[...]gdy tylko przełożony wyda jakieś polecenie, nie zwlekają oni ani chwili z jego wykonaniem tak, jak gdyby sam Bóg rozkazywał" (podkreślenie moje). Poleceniom przełożonego (czyli pasterza) przysługuje taka sama ranga, jak poleceniom formułowanym przez Absolut. Nie mogą one być poddawane w wątpliwość, nie należy ich rozważać, nie należy szukać racjonalnych przesłanek dla nich, nie należy zwlekać w ich wykonaniu. Foucault komentuje to w następujący sposób: "Doskonałe posłuszeństwo polega na posłusznym wykonywaniu poleceń nie dlatego, że są rozsądne albo przyczyniają się do realizacji jakiegoś ważnego celu, lecz - przeciwnie - właśnie ze względu na absurdalność owych poleceń" (w: "Bezpieczeństwo, terytorium, populacja"), przywołując przy tym coś, co określa mianem dowodów z posłuszeństwa. W pismach zakonników możemy odnaleźć liczne przykłady owych dowodów z posłuszeństwa, czyli sytuacji, w których mnich wykonuje polecenie w niesprzyjających okolicznościach. Mamy dowody z absurdalności: mnich Jan otrzymał nakaz podlewania dwa razy dziennie wyschniętego badyla wystającego z ziemi gdzieś na pustkowiu (opisane m.in. w "Institutionis cenobitiques"). Dowody z opryskliwości przełożonego: opryskliwość, brak uznania, brak wdzięczności, brak pochwał ze strony przełożonego zwiększają zasługę związaną z wykonaniem zleconego przez niego zadania. Czy nawet dowód ze złamania prawa: "posłusznym trzeba być nawet wtedy, gdy polecenie stoi w sprzeczności ze wszystkim, co uchodzi za prawo" (Foucault). Przykładem jest tu historia opisana m.in. przez Kasjana we wspomnianym "Institutionis cenobitiques": niejaki Patermutus, po tym jak zmarła jego żona, udaje się wraz ze swoim ośmioletnim synem do klasztoru, pragnie bowiem stać się mnichem. Zostaje w tym celu poddany licznym próbom. Ostatnią z nich jest polecenie, by utopił własnego syna. I Patermutus, jak przystało na posłusznego i pobożnego (określenie samego Kasjana) człowieka, czyni to. (Dodam tylko, że razem z Patermutusem wysłano braci, którzy wyłowili dziecko z rzeki zanim się utopiło - co nie zmienia faktu, że własny ojciec wpierw do owej rzeki je wepchnął.)

Owo posłuszeństwo charakteryzuje się tu brakiem celu, albo swego rodzaju autotelicznością, czyli jest celem samo w sobie. O ile np. Grek powierzał się lekarzowi czy retorowi, to w jakimś celu - aby zachować zdrowie lub podjąć odpowiednią decyzję polityczną. Natomiast mnich ma być posłuszny dla samego posłuszeństwa. Jest ono jego zasługą. Natomiast nagannym jest, gdy podejmuje on jakieś działanie, które nie zostało mu nakazane. Wszystko to ma rodzić pokorę. "Być pokornym to w istocie i przede wszystkim zdawać sobie sprawę z faktu, że każdy akt własnej woli jest czymś złym." (Foucault, podkreślenie moje) Sensem posłuszeństwa jest wyrzeczenie się, uśmiercenie własnej woli. Jak pisze Benedykt z Nursji: "Nie żyją oni według swojego upodobania, posłuszni własnym pożądaniom i zachciankom, lecz stosują się do rozstrzygnięć i poleceń drugiego człowieka." Owe słowa dotyczą oczywiście mnichów, zobaczymy jednak jak owa figura posłuszeństwa przenosi się poza życie zakonne, by stać się swego rodzaju motywem przewodnim chrześcijaństwa - później zaś opuszcza nawet teren owej wiary i przenosi się do szerzej rozumianych struktur społeczno-politycznych.

Tym, który wydaje owe polecenia jest oczywiście duszpasterz. To jego wola ma zastąpić wolę jego owieczek. Dla porządku dodajmy jednak, że sam ów rozkazujący nie wykonuje swojej funkcji dla niej samej, nie rozkazuje dla samego rozkazywania, ale - niezależnie od tego, czy jest opatem, czy nawet biskupem - czyni tak, ponieważ nakazano mu rozkazywać. Dobry duszpasterz powinien niejako wzbraniać się przed swoją funkcją, nie chcieć rozkazywać, ale zarazem robić to, aby właśnie wykorzenić swoje chcenie, swoją wolę i zastąpić ją inną. W ten sposób tworzy się coś, co Foucault określa jako ogólne pole posłuszeństwa. Jest ono silnie zindywidualizowane (tzn. zalecenia są dostosowywane do jednostki - tutaj właśnie swój chrześcijański sens odnajdują procedury takie jak rachunek sumienia czy spowiedź), a zarazem jego podstawowym efektem ma być wytworzenie panowania.

"JA" JEST GRZECHEM
Powstały najprawdopodobniej w XIV wieku, anonimowy traktat nazywany "Teologią niemiecką" rozwija omówiony wątek posłuszeństwa. Czyżby między VI a XIV wiekiem panowała w tej kwestii cisza? Bynajmniej. Jednakże "Teologia niemiecka" zajmuje tu szczególne miejsce, gdyż daje regule uśmiercenia woli silne podstawy ontologiczne, a ponadto - za sprawą Lutra - przyczynia się do jej rozplenienia. Podkreślmy to jednak: mimo ogromnego wpływu na autora 95 tez "Teologia niemiecka" nie jest dziełem protestanckim, a wątki, które podejmuje obecne są w chrześcijaństwie od samego początku - również w jego wersji katolickiej.

Jak pisze w swym traktacie anonim zwany Frankfurtczykiem: "[...] wszelka jaźń, mojość i sobność, i to, co do niej należy, muszą zostać całkowicie utracone i pozostawione" i dalej "[...] wszelka własna wola, jak i to, co z własnej woli wynika, jest grzechem". "Teologia niemiecka" nie jest już wyłącznie zestawem reguł dla tych, którzy chcieliby wieść odosobniony żywot w jednym z klasztorów. Wprost przeciwnie - ugruntowując swoją myśl ontologicznie Frankfurtczyk kreśli jasny obraz: droga do zbawienia jest jedna i taka sama dla wszystkich, a jest nią wyzbycie się własnej woli, wyzbycie sobności, mojości, "ja". Oznacza to, że nakaz uśmiercenia woli dotyczy już nie tylko mnichów, lecz wszystkich ludzi. Mamy tu świetny przykład dla ontologii maszynowej: funkcja, która najpierw była emergentą, potem - przez długi czas - kontynuantą, wreszcie staje się dominantą; co więcej - rozplenia się ona, przenosi z jednej maszyny, z którą była ściśle związana, w ramach której się wykształciła, na inne (o czym niżej).

Dla Frankfurtczyka jedynym istnieniem jest bóg; człowiek zaś - i wszelkie inne stworzenie - jedynie wewnętrzną ekstazą (jak pisze Piotr Augustyniak) owego wszechogarniającego istnienia. Ta sytuacja opisana jest, już na samym początku "Teologii niemieckiej", za pomocą pewnej neoplatońskiej metafory: bóg jest słońcem, a całość stworzenia jedynie poświatą, blaskiem, który bez samego słońca nie istnieje. Jednakże człowiek, upadając w grzech, zaczyna uważać, że jego istnienie jest odrębne i samodzielne, a w konsekwencji zaczyna je pielęgnować. Grzechem wg Frankfurtczyka jest to, co nazywa on przywłaszczaniem. Owo przywłaszczanie dotyczy życia, wiedzy, poznania, ale przede wszystkim istnienia. Jak pisze Augustyniak: "[...] źródłem i sednem tej tendencji i tej praktyki jest bezpodstawne przypisanie samemu sobie odrębnego aktu istnienia. Oznacza to zaś ustanowienie siebie samego jako bytu odrębnego od jedynego weßen [istnienia - przyp. mój], a więc jako autonomicznego, osobnego >>ja<<." Owo ustanowienie nie oznacza żadnej ontologicznej konstytucji - gdyż poza Bogiem nie ma istnienia - lecz swego rodzaju bunt, który polega na tym, że to, co jest tylko wewnętrzną ekstazą uznaje siebie za coś odrębnego. Jak widzimy chodzi tu o kwestię woli: to nie istnienie człowieka grzesznego jest niezgodne z bogiem, gdyż istnieje tylko bóg, a wszelka odrębność istnienia jest jedynie iluzją. Niezgodna z bogiem jest natomiast własna wola. I nie chodzi tu nawet o chcenie czegoś innego, niż chce bóg; również altruizm czy miłość, tak długo jak są ufundowane w "ja", zakotwiczone we własnej woli, są grzechem.

Jedynym ratunkiem, jedynym sposobem wyjścia z upadku, wydobycia się z grzechu jest rezygnacja z własnej woli. Co jednak niezwykle istotne: nie można tego pragnąć. Człowiek sam nie może wydobyć się ze stanu upadku i potępienia, nie może w tej kwestii nic zdziałać. Jedyne co może go uratować to pasywne poddanie się działaniu Boga. Najważniejsza jest tu właśnie owa bierność. W swojej rozprawie o "Theologia Deutsch" Augustyniak bardzo przenikliwie zauważa, że owa pasywność, owo wyzbycie się grzechu polega na staniu się miejscem, "miejscem, w którym to, co doskonałe [czyli bóg - przyp. mój], doświadcza samo siebie". Odrzucenie "ja", mojości, sobności, fałszu, diabła, grzechu (Frankfurtczyk zrównuje te terminy) polega na byciu "pustym miejscem" (pustym, tzn. pozbawionym własnej woli), pustym naczyniem, w które wlać się może boża wola. Człowiek ma być jedynie "miejscem samodoświadczenia doskonałego, boskiego istnienia [...] miejscem, w którym istnienie napotyka samo siebie jako ekstatyczną, wytryskującą od wewnątrz, wszechobejmującą źródłowość weßen" (Augustyniak). Frankfurtczyk nie poświęca uwagi konkretnym praktykom, mającym na celu uśmiercenie woli, uprawnione wydaje mi się jednak przypuszczenie, że powodem tego jest jego przynależność do tradycji monastycznej (najprawdopodobniej mieszkał w domu zakonnym we Frankfurcie nad Menem), w której te wątki zostały - wiele wieków wcześniej - szczegółowo opracowane. Hipotezę tę wzmacniają rozproszone w "Teologii niemieckiej" uwagi, takie jak ta, że punktem wyjścia dla doświadczenia mistycznego (czyli wydobycia się z grzechu) są reguły ("tych, tak niewielu ludzi, którzy doszli do prawdy, najpierw rozpoczęło od reguł i wskazówek i się w nich ćwiczyło, dopóki nie poznali nic innego i lepszego"), pokora oraz pasywne - a czasem aktywne - służenie, poddanie się władzy innego. Co ciekawe, zdaniem Frankfurtczyka nie chodzi tylko o uległość wobec boga, lecz również wszelkiego innego stworzenia: "A kto chce i ma być posłuszny Bogu, zdany na niego i poddany mu, ten pasywnie, nie aktywnie, musi i powinien być na wszystko zdany, wszystkiemu posłuszny i poddany".

Podział na konfesje w Niemczech, w roku 1890: kolor zielony - katolicyzm, kolor pomarańczowy - protestantyzm

POZA MASZYNĘ RELIGIJNĄ
Przytoczmy raz jeszcze owe słowa Frankfurtczyka: "A kto chce i ma być posłuszny Bogu, zdany na niego i poddany mu, ten pasywnie, nie aktywnie, musi i powinien być na wszystko zdany, wszystkiemu posłuszny i poddany". Jest to, moim zdaniem, miejsce, w którym funkcja posłuszeństwa wypływa z maszyny chrześcijańskiej i zaszczepia się na innych maszynach, zwłaszcza na militarnej i politycznej. Czyż owo doskonałe posłuszeństwo, wypełnianie poleceń nie dlatego, że są one rozsądne czy realizują jakiś ważny cel, ale realizowanie ich dlatego, że są absurdalne, realizowanie ich dlatego, że są własnie poleceniami nie przywodzi na myśl wojska? Czy nie odsyła dalej do totalitarnych reżimów?

Druga połowa XX wieku obrodziła w prace poświęcone genezie społeczeństw totalitarnych. Szczególnie dużo prac powstało na temat nazizmu. Wielu autorów próbowało wiązać sytuację w Niemczech z ówczesną edukacją, Kantowską etyką obowiązku, czy - o wiele częściej - protestantyzmem. Wiele o tym rozmawiałem z komentującym tu niegdyś Adamem Brzoską. Jeszcze na początku 2012 roku podesłał mi dwie mapki - z książki, którą wówczas czytał - sugerujące pewną korelację pomiędzy wyznaniem a decyzjami politycznymi (pierwsza znajduje się powyżej, druga - poniżej; oceńcie sami).

Wyniki wyborów do Reichstagu w roku 1932: fioletowy - partia Centrum, brązowy - NSDAP

Ciężko zlekceważyć ową zbieżność rozkładów na mapach, być może jest zatem coś na rzeczy w doszukiwaniu się związków pomiędzy protestantyzmem i nazizmem. Kto jednak na tym poprzestaje, ten kopie zbyt płytko. Nawet jeśli protestantyzm jest uprzywilejowanym miejscem wypływu praktyki posłuszeństwa, do innych maszyn społecznych, to z pewnością nie jedynym (warto by tu przyjrzeć się choćby dyscyplinie wprowadzonej w wojsku napoleońskim), a co najważniejsze: nie jest on jej źródłem. Luter - może nie wszystkim wiadomo - był zapalonym czytelnikiem "Teologii niemieckiej". To on rozpowszechnił ten traktat, wydając go dwukrotnie; to od niego pochodzi również ów tytuł (dzieło pierwotnie było anonimowe i nie posiadało tytułu); to on przeszczepił jego tezy na grunt protestantyzmu. Sama "Teologia niemiecka" była jednak zakorzeniona w długiej tradycji, sięgającej VI-wiecznego monastycyzmu i bliskowschodniej figury pasterza. Przygotowania do zastąpienia swojej woli wolą przełożonego nastąpiły zatem o wiele wcześniej i gdzie indziej, niż w weimarskich szkołach dla kadetów czy lokalnych zborach. Czyż wydłubywanie oczu własnym kotom i zabijanie ich - będące elementem wychowania przyszłych hitlerowców - nie przypomina jako żywo historii mnicha Patermutusa? A i pozaprotestanckie (czyli również katolickie) społeczeństwa nie są wolne od owej praktyki posłuszeństwa, czego najlepszym przykładem jest dzisiejsza Polska (nieluterańska przecież) z jej pragnącymi drylu i przywództwa "narodowcami".

Dla porządku dodam, że również samo chrześcijaństwo nie jest w tej materii jednorodne. Od samego początku wybuchały w nim bunty na tle prowadzenia (jak ujmuje to Foucault). Czasem chodziło tylko o to, by być prowadzonym inaczej, czasem jednak dążyło się do odrzucenia prowadzenia w ogóle. W tym ostatnim przypadku mamy choćby tak istotne praktyki jak ascetyzm (chociaż asceta umartwiał swe ciało, by się od niego oderwać, to jednak robił to sam, sam dla siebie, kierując się własną wolą, wolą którą umacniał), czy choćby samodzielne czytanie Pisma (odrzucanie podawanych interpretacji, sięganie do tekstu i samodzielny wysiłek zrozumienia go). Były to jednak ruchy marginalne wobec głównej figury (dusz)pasterstwa.


TROSKA
Nastała pora, by odpowiedzieć wreszcie na tytułowe pytanie. Kto się nie troszczy, kto się nie troszczy o Siebie i o innych (o inne Siebie)? Powiedzieć: "chrześcijanin", to powiedzieć za dużo i za mało zarazem - choć powiedzieć prawdę. Chrześcijański asceta choć nie jest podobny do jednej z potulnych owieczek, to jednak odrzuca cielesną, materialną część Siebie. Nie na religijnym stadzie również się kończy: faszyści, narodowcy, homo sovieticus - wszyscy oni pasują tu równie dobrze. Z drugiej strony przynależność do innego "obozu", choćby (neo)liberalnego kultu siebie, również nie oznacza automatycznego postępowania w modus troski. Pozostańmy jednak w przestrzeni wyznaczonej przez zamieszczone powyżej rozważania. O Siebie nie troszczy się ten, kto wyrzeka się własnej woli, kto zamienia ją na posłuszeństwo.

Cofając się jeszcze na chwilę do pierwszych wieków chrześcijaństwa należy zauważyć, że związana z tą religią metanoja, czyli nawrócenie, polega własnie na wyrzeczeniu się siebie, uśmierceniu siebie. Zupełnie inaczej jest w przypadku etyki Siebie - w tej chodzi o pewną pracę wykonywaną przez siebie nad sobą, o nawrócenie się, ale nawrócenie na Siebie, które ma na celu nie wyzbycie się woli, wyzbycie Siebie, lecz wzmocnienie woli, wzmocnienie Siebie oraz odrzucenie tego, co do Siebie nie należy, co je zniewala i osłabia. I analogicznie: troska o innych polega na wzmacnianiu ich Siebie, ich własnej woli, a nie na wyrugowaniu jej. Nie troszczy się o innych ten, kto pragnie nauczyć ich posłuszeństwa - (dusz)pasterz.


Bibliografia:
- Augustyniak P. "Istnienie jest Bogiem, ja jest grzechem"
- Benedykt z Nursji, "Reguła"
- Foucault M. "Bezpieczeństwo, terytorium, populacja"
- Foucault M. "Hermeneutyka podmiotu"
- "Teologia niemiecka" (anonimowe)


[EDIT]
Okazało się, że przedostatni paragraf tego wpisu wywołał sporo nieporozumień. W związku z tym małe sprostowanie. Nie twierdzę, że faszystowskie praktyki posłuszeństwa są tymi samymi co duszpasterskie. Nie twierdzę również, że nie są. Ten paragraf przynależy do zakończenia i - jak w większości moich zakończeń - traktuję sprawy nieco luźniej. Raczej otwieram perspektywy, stawiam pytania, niż coś kategorycznie stwierdzam. Oczywiście nie jest to pisanie dla samego pisania. Wydaje się, że "coś jest tu na rzeczy", że doszukiwanie się korzeni tego, co faszystowskie, w tym, co duszpasterskie, nie jest bezpodstawne. Wymaga to jednak tego, co zawsze: zbadania. Pomocny okaże się tu z pewnością Theweleit i mam zamiar wrócić do tego wątku w miarę szybko. Z drugiej strony ów paragraf miał uderzać w te teorie, które wiążą faszyzm z protestantyzmem i pokazać, że należy kopać głębiej, że genealogia pewnych protestanckich praktyk odsyła do katolicyzmu.

Pytać, szukać, badać, myśleć. Tylko tyle i aż tyle.