O przemianie pojęcia normy

Praktycznie przez cały okres swojej działalności intelektualnej Foucault podejmował - mniej lub bardziej jawnie - temat norm. Po raz pierwszy bodajże w "Historii szaleństwa w dobie klasycyzmu", w której bada zjawisko wykluczenia pewnej grupy ludzi poprzez ustanowienie normy jaką jest zdrowie psychiczne, a więc normy zakazującej i patologizującej. Następnie w "Nadzorować i karać" oraz wykładach prowadzonych w College de France. Wreszcie w dwóch ostatnich tomach "Historii seksualności", gdzie to co normalne wiąże się raczej z tym, co dozwolone.

W tym wpisie zajmę się pokrótce okresem środkowym, a zwłaszcza wykładami z roku akademickiego 1977-1978, zebranymi w tomie "Bezpieczeństwo, terytorium, populacja".

NORMOWANIE A NORMALIZACJA

Podczas tych wykładów Foucault zajmuje się kwestią przejścia od mechanizmów dyscyplinarnych do urządzeń bezpieczeństwa, przejściem od dyscypliny do bezpieczeństwa, czyli - nieco upraszczając - przemianą, jaka dokonuje się w strategiach władzy mniej więcej w XVIII wieku. Pierwszy wykład - z 11 stycznia 1978 roku - omawiał ową przemianę na przykładzie stosunku do przestrzeni miejskiej; drugi - z 17 stycznia - omawiał ją na przykładzie podejścia do zdarzenia (jakim może być m.in. niedobór żywności); trzeci, na którym się zatrzymam  - z 25 stycznia - na przykładzie normalizacji.

Mechanizmy dyscyplinarne działają w oparciu o pewną z góry określoną normę, jak zdrowie czy dostatek jedzenia, ale również jakieś określone umiejętności (ucznia, robotnika lub żołnierza) czy zachowania jednostki (heteroseksualizm lub przestrzeganie prawa). Dyscyplina jest przede wszystkim systemem ciągłej kontroli oraz tresury. Nieustannie nadzoruje jednostkę (czy jakąś grupę) pod względem spełniania przez nią owych wymogów oraz ingeruje w nią: próbuje poprawić lub karze lub - w ostateczności - wyklucza. Szczególnie istotny jest ten ostatni przypadek: w ten sposób dyscyplina oddziela to co normalne, od tego, co nienormalne, to co zdolne jest spełniać normę, od tego, co jest niezdolne do jej spełnienia. Owo oddzielenie Foucault określa jako normowanie. Dyscyplinarne normowanie "polega na uprzednim ustanowieniu pewnego modelu, optymalnego modelu, nakierowanego na osiągnięcie określonego rezultatu. Chodzi o to, by ludzi, ich gesty i działania dopasować do owego modelu, za normalne uznając to, co zdolne do takiego właśnie dopasowania do normy, za nienormalne zaś - to, co nie spełnia tego warunku." (Foucault) Choroba, niedobór żywności czy homoseksualizm są nienormalne, gdyż nie spełniają owej z góry założonej normy. Norma jest tu pierwotna w stosunku do podziału na normalne i nienormalne.

Zupełnie inna sytuacja pojawia się wraz z wyłonieniem się urządzeń bezpieczeństwa. Zmienia się tu zupełnie stosunek do pewnych zjawisk. Prowadzone w XVIII wieku badania statystyczne ujawniają pewne regularności: co roku podobny procent dzieci choruje na ospę (mniej więcej 2:3), a spośród nich podobny na ową chorobę umiera (mniej więcej 1 na 8), ba - każdego roku występuje nawet podobny procent samobójstw. Zauważono również, że występuje pewne cykliczne nasilanie się zjawisk (np. wówczas w Anglii epidemie ospy wybuchały mniej więcej co 5-6 lat). Wszystko to sprawiło, że takie zjawiska jak głód, chorobę, czy śmierć uznano za normalne: pojawiła się "idea normalnego poziomu umieralności, albo śmiertelności" (Foucault). Nie dzieli się tu już jednostek na spełniające normę i nie spełniające jej, ale obserwuje się populacje ludzkie i opisuje się je za pomocą pewnych wskaźników, dotyczących tego, co powtarzalne. O ile władza dyscyplinarna dążyła do wykluczenia wszystkich zachorowań, jako nienormalnych, o tyle urządzenie bezpieczeństwa uznaje zachorowania za jak najbardziej normalne i nie dąży do ich całkowitej eliminacji. (Co więcej: uważa się nawet za konieczne by występowały pewne zjawiska: konieczne jest, by co roku pewna liczba ludzi umierała z głodu, by pozostała część populacji prosperowała na odpowiednim poziomie.) Upraszczając nieco sprawę można by powiedzieć, że normalne jest wszystko, co występuje, co "ma byt".

Jednakże to tylko pierwsza składowa tego nowego pojęcia normalności. Należy dodać jeszcze drugą, równie ważną. Foucault kontynuuje: "ów tak zwany normalny, uznawany za normalny, współczynnik śmiertelności czy umieralności miał być następnie przedmiotem bardziej szczegółowej analizy, służącej wyodrębnieniu czegoś w rodzaju różnych poziomów normalności wraz z ich wzajemnymi relacjami" (podkreślenie moje). Mamy więc pewną ogólną krzywą normalności (powiedzmy: zachorowania na ospę w całej populacji) oraz różne krzywe normalności dla określonych podgrup (zachorowania na ospę w zależności od wieku, miejsca zamieszkania czy wykonywanego zawodu). Od teraz "[c]hodzi o to, by ustalić które postaci normalności są najbardziej niepożądane, najbardziej odbiegają od krzywej ogólnej, i by je do niej nagiąć" (Foucault). O ile w dyscyplinie chodziło o to, aby całkowicie wyeliminować pewne zjawiska, o tyle w tym, co Foucault nazywa bezpieczeństwem, chodzi o to, by tak rozgrywać przeciwko sobie pewne zjawiska, by ograniczyć je do pewnego, określonego stopnia. Tę sytuację Foucault określa jako normalizację.

Podsumowując: normowanie wychodzi od normy, której używa do dzielenia na normalnie i nienormalne; natomiast normalizacja wychodzi od tego, co normalne, spośród tego uprzywilejowuje pewne rozkłady jako "bardziej normalne" i je dopiero określa jako normę. Przykładowo: dla dyscypliny homoseksualizm będzie czymś nienormalnym, ponieważ jest niezgodny ze z góry ustaloną normą (jaką jest heteroseksualne małżeństwo "rozpłodowe") i jako taki będzie całkowicie niedopuszczalny, natomiast dla urządzeń bezpieczeństwa homoseksualizm będzie "trochę normalny", tzn. będzie dopuszczany o ile nie przekroczy pewnego określonego poziomu (np. nie zagrozi reprodukcji społecznej), ale nawet, gdyby go przekroczył, nie będzie zwalczany, lecz ograniczany. [Nie twierdzę oczywiście, że już społeczeństwa XVIII czy XIX wieku traktowały homoseksualizm jako normalny. Historia nie jest liniowa, ale jest raczej "serią" nawarstwień. Chociaż już ok. XVIII wieku wykształciło się i zaczęło w wielu dziedzinach funkcjonować nowe pojęcie normy, to jednak w innych miejscach wciąż posługiwano się starym. Z resztą i dziś pewni ludzie używają tego pojęcia w jego poprzednim znaczeniu - co widać najlepiej właśnie na przykładzie dyskursu związanego z ludzką seksualnością - a jeśli stali by się grupą dominującą i owo pojęcie mogłoby na powrót stać się dominujące.]

NORMY A FILOZOFIA

Przedstawione tu rozważania Foucaulta ograniczają się do kwestii, którą można by określić jako zarządzanie populacją. Jednakże owe dwa pojęcia normy odnoszą się do o wiele szerszej dziedziny. Można pokazać ich funkcjonowanie w innych obszarach - co, z resztą, robi i sam Foucault (np. na obszarze wiedzy, który tu pominąłem), a przed nim - Canguilhem. Być może dałoby się nawet całą historię ukazać jako historię norm. Ja chciałbym zająć się pokrótce związkiem pojęcia normy z filozofią.

Pojęcie normy jakim posługują się mechanizmy dyscyplinarne przywodzi na myśl wcześniejszy system władzy: władzę suwerenną. Suweren, jednostkowy suweren był tym, którego wola stanowiła prawo (upraszczam nieco sprawę i - na tym etapie pomijam - np. zależność suwerena państwowego od dominującej religii). Prawo było tu ustalane odgórnie: najpierw określano jak powinno być, a później wymuszano przestrzeganie tego. Jest to sytuacja normowania: norma jest pierwotna i przede wszystkim blokuje: odrzuca się wszystko, co normy nie spełnia. Taką normę - normę normowania - można by zatem określić jako normę suwerenną, albo normę pańską. Pan określa wartość opierając się wyłącznie na samym sobie, na akcie swej woli. (Oczywiście to, że ktoś posługuje się takimi odgórnie określonymi normami, nie oznacza, że jest panem, tzn. ich twórcą.) W odróżnieniu od tego, normę normalizacji można by nazwać normą demokratyczną, albo stadną. Stado określa wartość opierając się na pewnym przeciętnym ("większościowym") dla siebie stanie rzeczy. Nie dążyłoby się tu do anihilacji tego, co normy nie spełnia, ale do dostosowania go do niej: do uśrednienia (tego, co wybiega poza średnią). Normalizacja wiązała by się raczej z produktywnością normy: normę osiąga się nie poprzez usuwanie, ale poprzez wytwarzanie pewnych stanów rzeczy. [Określenia normy jako blokującej i produkującej pochodzą od Pierre'a Mecherey'a.]

Przyjrzyjmy się "normie suwerennej". Można by ją nazwać również normą typu platońskiego. Platońska metafizyka rozróżnia doskonały świat idei oraz niedoskonały świat materialny. Platońskie idee są właśnie takimi normami: istnieją pierwotnie i niezależnie od świata "doczesnego", który to ma się im podporządkować. (Idee to stworzone przez Platona pojęcia, które zarazem mówią: "nie istnieje żadne tworzenie pojęć, pojęcia - czyli idee - nie zostały stworzone, ale istniały od zawsze i będą zawsze istniały, zawsze takie same".) Wątek ten zostaje podchwycony przez Arystotelesa, a później przejęty przez chrześcijan i scholastykę. Bóg scholastyków jest "zbiornikiem" norm typu suwerennego, platońskiego. (Oczywiście doskonale pasuje to do moralności opartej na zesłanych z góry kamiennych tablicach.) Mieszczą się tu również wszelkie koncepcje posługujące się pojęciem źródła lub pojęciem telosu.

Norma tego typu jest związana z tradycyjnym pojęciem hierarchii. Tradycyjna hierarchia jest pewną rozciągłością pomiędzy 1 a 0, pomiędzy Normą samą, a zupełnym brakiem tego, co ona określa. W tej rozciągłości mieszczą się, stopniowo, kolejne byty, w zależności od tego na ile spełniają owe wymogi. Od niewolnika, przez wolnego rzemieślnika i żołnierza, aż po króla. Od zupełnego tchórza, przez tego, który odważny jest w tłumie i tego, który odważny jest w wielu sytuacjach, po bohatera. Od poganina, przez "wierzącego ale nie praktykującego" i praktykującego, aż po świętego. Taka hierarchia może mieć dwie postaci. W jednej możliwy jest ruch, możliwe jest przemieszczanie się po kolejnych szczeblach (wydaje mi się, że w pewnym stopniu mamy do czynienia z taką hierarchią u starożytnych). W drugiej ruch jest niemożliwy, pozycje są przypisane na stałe - jak w indyjskim systemie kastowym czy gradualizmie Tomasza z Akwinu. Filozofia Tomasza jest chyba najbardziej skrajnym przypadkiem takiego użycia pojęcia normy (suwerennej), zwłaszcza jego metafizyka wyliczająca istoty wszystkich stopni bytu, od nieożywionej materii, przez rośliny, zwierzęta, człowieka, anioły aż po Boga (Bóg = Norma).

Już określenie drugiego typu normy jako demokratycznego sugeruje, że nie mamy tu do czynienia z żadną hierarchią. Norma stadna dąży do całkowitego uśrednienia, uprzeciętnienia (dopuszcza pewien "margines błędu", ale tylko o tyle, o ile go kontroluje). Nieco trudniejsze dla mnie - na chwilę obecną - jest wskazanie jej filozoficznych początków. Być może sięga ona monizmu Spinozy (gdzie wszystko, co jest, jest uznane za naturalne) i brytyjskiego empiryzmu (gdzie dopuszcza się tylko to, co potwierdzone przez common sense). Kluczowa wydaje mi się tu postać Kanta, który postuluje moralność opierającą się nie na ustalonych odgórnie prawach, ale na oddolnym określeniu, czy pragnęłoby się powszechnej realizacji danego czynu (chociaż wciąż jest to etyka, a nie jakaś socjo-etologia nakazująca: rób to, co robi większość). Jednakże już u starożytnych lekarzy, moralistów i filozofów (zwłaszcza okresu I i II wieku) da się dostrzec funkcjonowanie tego typu normy. Zamiast szukać "duchowego przodka" bardziej prawidłowo byłoby zapewne powiedzieć, że jest to zjawisko wciąż rozwijające się, które powoli wkracza w coraz to nowe dziedziny. (Również uznanie Platona z "ojca" normy typu suwerennego było zabiegiem nieco sztucznym - i przed nim, choćby w kultach religijnych, istniała odgórność zasad. Normę platońską można by zatem nazwać normą teologiczną.)

POZA NORMĘ

Kilkukrotnie pojawiało się na tym blogu, tu i ówdzie, pojęcie hierarchii. Chcę wyraźnie zaznaczyć, że nie jest to hierarchia związana z normą typu platońsko-suwerenno-teologicznego. Postmodernizm wyraźnie pokazał, że tego typu norma jest marginalizująca, wykluczająca: wyklucza się gejów, transseksualistów, szaleńców, biednych, kobiety, dzieci, przestępców, narkomanów, czarnych, żółtych, Mulatów, innowierców etc. Myśl ponowoczesna odrzuca taką normę. [Ale to nie oznacza, że zamiast normy proponuje totalny brak norm, jakąś potworność, jak wyobrażają to sobie niektórzy, nie widząc, że owa potworność, to wciąż ta sama struktura - struktura normy - tyle, że z zamienionymi biegunami. Oprócz tego błędu powszechny jest, wśród nowych czytelników Foucaulta, również inny, obecny zwłaszcza w nurcie antypsychiatrycznym: gdy Foucault krytykuje jakąś ustanowioną normę jako wykluczającą - np. w "Historii szaleństwa..." normę określającą pewne osoby jako chore psychicznie - to wielu "młodych adeptów" tej myśli wyciąga wniosek, że owa norma jest fałszem, niebytem, iluzją - i, w podanym przykładzie, uznaje, że nie istnieje coś takiego jak szaleństwo.] Wydaje się, że wielu myślicieli współczesnych dąży w kierunku drugiego pojęcia normy - demokratycznego - tzn. normy ustalanej oddolnie i niewykluczającej. Moim zdaniem taki typ normy niesie jednak za sobą niebezpieczeństwo uśredniania: już nie wyklucza się "gorszych", pomaga się im czy nawet ich afirmuje, ale zarazem ogranicza się tych lepszych, ściąga ich w dół.

Gdy piszę o hierarchii przeciwstawiam się pojęciu normy w obu jej postaciach. Moim zamiarem jest taka budowa tego pojęcia, która całkowicie opuszcza strukturę normy. Nie jest to zatem hierarchia klasyczna, hierarchia Platona czy Tomasza, feudalistyczna czy kastowa.