Etyka hierarchiczna

I. KONSEKWENCJA
Wyciągnijmy pewną konsekwencję z etyki immanentnej. Wyobraźmy sobie, że każdy ją przyjmuje i postanawia zgodnie z nią żyć (lub inaczej: pokażmy, kto nie jest w stanie jej zaakceptować). Dochodzi tu do dwóch selekcji.

Po pierwsze: "odrzuceni" zostają wszyscy ludzie niezdolni tworzyć (to słowo nie oznacza ani przetwarzania, kopiowania, ani mechanicznego produkowania, ani bezmyślnej pogoni za nowością, nonkonformizmu wyrastającego ze zwykłej woli zaprzeczania). Każda jednostka, której egzystencja ogranicza się wyłącznie do podtrzymywania swojej wegetacji, pasożytowania na innych, odbierania innym sił i petryfikowania zastanego porządku ujawnia swój brak wartości - brak wewnętrznej mocy, brak "zdolności" do "prawdziwego" chcenia.

Po drugie: "sprawdzian" wiecznego powrotu. Jeśli nawet jesteś w stanie tworzyć, ale nie jesteś w stanie afirmować swojego chcenia, po przyjęciu immanentnej etyki czeka cię nieskończona bierność. Za każdym razem, kiedy będziesz podejmował jakieś zadanie i zastanowisz się, czy chcesz go do potęgi "n-tej" (a nie jesteś do tego zdolny), czeka cię wahanie i - ostatecznie - rezygnacja. Jakość twojej siły jest "kiepska" - negatywna, a nie afirmatywna.

Tym samym okazuje się, że etyka immanentna jest etyką hierarchiczną - wprowadza do świata różnicę, nierówność. Nie jest to jakiś sztywny, dziedziczny system kastowy. A co najważniejsze: zasada podziału jest wewnętrzna (immanentna), a nie zewnętrzna (transcendentna). Nie decyduje ani urodzenie, ani jakiś objawiony, teologiczny porządek, ani grubość portfela, ani siła fizyczna, ani uznanie innych ludzi.

Chociaż Immanencja oznacza płaski świat: świat bez Transcendensu, z usuniętym nie tylko Bogiem, ale i miejscem po Bogu - to zarazem nie jest to świat demokracji, świat równości. Jak napisałem w innym miejscu: nomada rozumie Hierarchię.



II. CZTERY TYPY
Przedstawione w pierwszej części wpisu selekcje mogą sugerować istnienie trzech typów: reatywnego, aktywnego-afirmatywnego i aktywnego-negatywnego. Jednak tak naprawdę (co, mam nadzieję, sugeruje wpis "Zarys etyki immanentnej") pierwszy z powyższych dzieli się również na dwa: afirmatywny i negatywny. W sumie dostajemy cztery ogólne typy (wśród których mogą jeszcze zachodzić pewne podziały, ze względu na dodatkowe czynniki - podam kilka przykładów, ale nie będę zbytnio rozwijał tego wątku):

• afirmatywny-aktywny - jest to typ zdolny samemu (z własnego "wnętrza") wyznaczać sobie cele, tworzyć wartości i je realizować, działać zgodnie z nimi. Tu zaliczają się Nietzscheańscy: członek rasy panów, człowiek dostojny, nadczłowiek.
• afirmatywny-reaktywny - jest to typ zdolny realizować pewne cele i wartości, działać, "samodzielnie" podejmować wysiłek, jednakże jest nie-twórczy, dba on o zachowanie status quo lub przynajmniej swoje cele i wartości bierze z zewnątrz. Ponieważ twórczość i aktywność wiążą się z życiem, nie-twórczość, reaktywność odsyłają do negowania życia, odbierania mu wartości. Zaliczyłbym tu ascetę, kapłana i nihilistę "czynnego".
• negatywny-aktywny - chce twórczo działać, pragnie "nowości", "rewolucji", "nonkonformizmu", kreacji, ale nie przechodzi "sprawdzianu chcenia do potęgi n-tej", przez co ostatecznie pozostaje "bierny". Zaliczyłbym tu człowieka z "nieczystym sumieniem" i człowieka "bezsilnego".
• negatywny-reaktywny - nie chce działać, nie chce nic zmieniać, ostatecznie nie chce już niczego: jest dobrze tak jak jest, niech tak zostanie. To Nietzscheański bierny nihilista, "ostatni człowiek" - współczesny cynik, "liberalna ironistka".

U Deleuze'a - w "Nietzsche i filozofia" - pojawia się bardzo podobny podział i omówienie, z wynikami zebranymi w tabelkę. Istnieje jednak pewna różnica pomiędzy moim i jego podziałem. Deleuze sprowadza wszystko do dwóch typów: afirmatywnego, w którym umieszcza to, co ja w typie pierwszym oraz negatywnego, w którym umieszcza trzy pozostałe. Chociaż wydobywa on dzięki temu pewne, istotne elementy koncepcji Nietzschego, to myślę, że równocześnie zapoznaje inne (a wynika to, być może, z tego, że rozważania Deleuze'a prowadzone są z pozycji, z perspektywy, jednego z tych typów).

Zwróćmy uwagę na jeszcze jedną kwestię. To nie podział wyłącznie typów ludzkich, ale typów sił. Może tyczyć się on różnych kwestii, np. społeczeństw. Do pierwszego typu być może należałoby zaliczyć te społeczności (a raczej: tylko jedną z ich klas), w ich wczesnych etapach, które powstały poprzez najazd silnych barbarzyńców na ludy osiadłe. Drugi to teokracje, czy państwa średniowiecznej Europy. Trzeci - może państwa oparte na buddyzmie, albo zachodnie demokracje po II wojnie światowej. Czwarty - współczesna, neoliberalna demokracja.

Wszystko to są oczywiście pewne "typy idealne", a raczej: powyższe przyporządkowanie było grubymi nićmi szyte. Chciałem nim zasugerować pewne analogie, ale przede wszystkim pokazać pewną "naiwność" takiego podziału. Ukazanie typów i jakości sił w bycie społecznym wydobywa coś, co mogłoby pozostać ukryte w przypadku mówienia o człowieku. Wiara w duszę, w podmiot, w ja sprawia, że uznajemy pewną prostotę: albo jesteś tym, albo innym typem sił (to właśnie ta, wspomniana przed chwilą, naiwność). Nie zaryzykujemy jednak takiej prostoty mówiąc o społeczeństwie: przecież we współczesnej, neoliberalnej demokracji nie każdy jest "ironistką", a w średniowieczu nie każdy był kapłanem czy ascetą.

W rzeczy samej! Chodzi o to, że każdy byt składa się z wielu takich typów sił, które są w nieustannym konflikcie. Ale też zawsze jedna z tych sił staje się dominująca i podporządkowuje sobie pozostałe - dlatego pewnych ludzi czy pewne społeczeństwa można zaliczyć do tego, a nie innego typu.

Jako przykład posłuży mi typ negatywny-aktywny. Pomyślmy najpierw o jego genealogii: skąd on się bierze? Wyjdźmy od Nietzscheańskiej hipotezy "stanu pierwotnego": ludzie dzielą się na aktywnych Panów i reaktywnych Niewolników. Niewolnik jest zbyt słaby, by przeciwstawić się panu, dlatego zemstę, której pragnie, przenosi poza świat - w świat fantazji, czy wreszcie w religijny zaświat. Wreszcie dochodzi do buntu niewolników: wyłania się Kapłan - czyli ten, który jest zbyt słaby by przeciwstawić się sile Pana i dlatego, by wygrać, musi mu ją odebrać: staje się "siewcą zarazy", czyni wolę chorą, aktywne siły zwraca przeciwko nim samym i czyni je reaktywnymi, osłabia życie. Tutaj wyłania się cała Nietzscheańska krytyka judeo-chrześcijaństwa: grzech pierworodny, jako teza, że człowiek z urodzenia jest zły i musi się podporządkować czemuś zewnętrznemu wobec siebie, że nie może działać sam z siebie, ale zgodnie z tym co nakazują "tablice", sumienie - jako "wewnętrzny kapłan", instancja kontrolująca czyny, itd. Kapłan (siły afirmatywne-reaktywne: zdolne działać, jednak działające zawsze w oparciu o to co zewnętrzne i przeciwko temu, co "samowolne") podważa wartość Pana i czyni z niego Nieczyste Sumienie. Człowiek o "nieczystym sumieniu" jest tym, który jest zdolny do twórczego działania i pragnie twórczego działania, ale nigdy nie będzie go w stanie podjąć, ponieważ nie afirmuje swojego chcenia. Jego sumienie zawsze pyta go: "czy to na pewno dobre?", "czy na pewno tego chcesz?", "czy to na pewno aktywne? a może to w istocie jest reaktywne, może to co uważasz za rewolucyjne tylko podtrzymuje status quo?". Ostatecznie nie podejmie on żadnego aktywnego działania, z obawy o to, że postąpi źle. By nie ryzykować będzie wolał działać tak, by nie naruszać wolności innych, przyjmując powszechną równość. Będzie marzył o "Napoleonach", ale wszędzie będzie widział co najwyżej "Hitlerów". Będzie kochał człowieka przyszłego, wyższego, nadczłowieka, ale nigdzie go nie dostrzeże, nikomu nie przyzna tego miana.

Tak właśnie widzę stan zachodnich demokracji po XX-wiecznych totalitaryzmach: zmiana może być tylko zmianą na gorsze, przyjęcie jakiejkolwiek nierówności, wyznaczanie ludziom celu doprowadzi nas znowu do obozów koncentracyjnych. W takim społeczeństwie istnieją oczywiście trzy pozostałe typy. Negatywny-reaktywny będzie akceptowany, ponieważ jest niegroźny - nie chce zmian, rewolucji, nie grozi zatem totalitaryzmem. Aktywny-reaktywny jest akceptowany o tyle, o ile swoją aktywność podporządkowuje wartościom demokratycznym: walczy o prawa człowieka tam, gdzie są one łamane. Jeśli jednak aktywny-reaktywny wyznaje "stare wartości", jest konserwatywno-narodowo-religijny, o tyle jest nadzwyczaj groźny - jest fanatyzmem, jest homofobią, jest rasizmem, sprzeciwia się emancypacji kobiet, multikulturalizmowi (chętnie wskażemy muzułmanów, ale i na naszym, chrześcijańskim podwórku, znajdziemy dziś jeszcze różnych "rydzyków"). Podobnie ambiwalentny jest stosunek takiego społeczeństwa do człowieka afirmatywnego-aktywnego: będzie nadzieją, będzie tym, na którego z utęsknieniem się czeka, ale zarazem nigdy mu się nie zaufa. Każdego afirmatywnego-aktywnego będzie podejrzewało się o bycie afirmatywnym-reaktywnym (w wersji "fanatycznej") i w związku z tym będzie się go zatruwało nieczystym sumieniem by doprowadzić go do stanu negatywnego-aktywnego, czyli: demokraty. Każdy, kto zna swoją wartość, kto dobrze o sobie myśli, będzie od teraz podejrzany.

Co istotne: żaden z tych typów nie będzie ukazywał siebie w złym świetle, mówiąc inaczej: zawsze będzie ukazywał siebie jako najlepszy z możliwych. Średniowieczny feudalizm będzie siebie uzasadniał mówiąc o ustanowionym przez Boga porządku. Społeczeństwo negatywne-aktywne powie: "może i demokracja jest zła, ale lepszego systemu nie wymyślono". 



III. HIERARCHIA

Wróćmy jeszcze do kwestii hierarchii: w oparciu o dwie zasady podziału dosyć łatwo wskazać najbardziej i najmniej wartościowy (dla etyki immanentnej) typ - są to, odpowiednio, afirmatywny-aktywny i negatywny-reaktywny. Co jednak z dwoma środkowymi typami, jakie "pozycje" im przyznać? Przyznaję, że jest to dla mnie problem, że wciąż się waham. Sprawa nie jest błaha, gdyż to, jakiej udzieli się odpowiedzi, wiąże się z tym, jaką kondycję człowieka się przyjmie.

Dla przykładu Deleuze [!!! przyznaję, że opieram się tu na książkach Herera oraz Tormey'a i Townshenda, ponieważ jestem dopiero w trakcie lektury "Kapitalizmu i schizofrenii"] lepiej by ocenił typ negatywny-aktywny. Uznaje on, że każdy człowiek z "istoty", z "natury" jest aktywny, a dopiero pod wpływem społeczeństwa, które blokuje jego naturalną witalność, staje się reaktywny. O tyle likwidując (ew. zmieniając) maszynę społeczną, uwolnimy ludzi od działających nań mechanizmów, które czynią ich reaktywnymi. Przez pryzmat tej teorii typ negatywny-aktywny, po zlikwidowaniu maszyny społecznej, na powrót stałby się afirmatywnym-aktywnym. Rozpoczęty przez Kapłanów proces (osłabianie woli) zostałby odwrócony. Typ negatywny-aktywny jest zatem bliski afirmatywnemu-aktywnemu, natomiast typ afirmatywny-reaktywny jest sługą (ale zarazem i ofiarą) maszyny społecznej, i o tyle jest "wrogi" Deleuze'owi. [To uzasadniałoby, tak myślę, tabelkę z "Nietzsche i filozofia".]

Z drugiej jednak strony, przyjrzyjmy się temu, co pisał Nietzsche: niejednokrotnie wskazywał on na pewną wartość kapłana, ascety, aktywnego nihilisty - mówił nawet, że są oni maskami, jakie musiał przywdziewać filozof (i o tyle, sam nimi był). Tę ambiwalencję widać w Zaratustrze: choć u Nietzschego jest on tym, który zapowiada nadejście nadczłowieka, to jako postać historyczna jest on przecież tym, który wprowadził monoteizm owocujący ostatecznie chrześcijaństwem. Również ten smutek, za "człowiekiem wyższym" (który, w dużej mierze, klasyfikuje się jako negatywny-aktywny), ta sugestia braku nadziei dla niego... Do tego jeszcze to, co pisał - biorąc to od Nietzschego z resztą - Deleuze o "przyśpieszaniu procesów" [i o tyle: albo odczytania Herera i innych są błędne, albo Deleuze "sam siebie nie zrozumiał"!] - procesów nie należy zatrzymywać, nie należy ich zawracać, ale przyśpieszać by doprowadzić je do ich ostatecznej konsekwencji. Na końcu procesu, jakim jest Nieczyste Sumienie (ten, którego wola została zarażona, który obawia się chcieć) jest Ostatni Człowiek (ten, którego wola umarła, ten, który niczego już nie chce). Natomiast w wypadku typu afirmatywnego-reaktywnego jest tak, że Kapłan (ten, który chce uśmiercić wszystkich aktywnych) przeradza się w Nihilistę Czynnego (tego, który chce uśmiercić cały świat), a ten... Nietzsche pisze, że lepiej "chcieć nic" niż "nic już nie chcieć"... Chociaż Nihilista Czynny chce Nicości, to jednak wciąż jeszcze chce, wciąż jest zdolny do chcenia i o tyle może przerodzić się w typ afirmatywny-aktywny. Tak przynajmniej to rozumiem: od tego, który chciałby być twórczy, chciałby działać, ale nie jest w stanie, lepszy jest ten, który nie chce być twórczy, ale wciąż chce, jest zdolny chcieć, działać. Lepszy jest zbuntowany niewolnik, niż pan, który dał się zniewolić (czy też: lepszy jest owoc pierwszego z tych procesów). W związku z tym wyżej należałoby umieścić typ afirmatywny-reaktywny (i tak zrobiłem w początkowym wyliczeniu).

Za poglądami Deleuze'a kryje się, tak by wynikało z tych rozważań, uznanie człowieka za "dobrego" (a dokładniej: aktywnego, twórczego, witalnego) z natury. Co wynika z tego, za czym ja się opowiadam? Czy - tak jak w judeo-chrześcijaństwie - człowiek zły (tam: grzeszny) z natury? Nie. Raczej człowiek z natury różny, nie-równy. Nazywam to różnicą antropologiczną (termin ten pojawia się również u Böhmego, ale kryje się za nim zupełnie inne pojęcie). 



IV. UWAGA KOŃCOWA

Chociaż etyka immanentna wskazuje na różne typy ludzkie, to jej zadaniem nie jest ustalenie, kto należy do jakiego, by w ten sposób stworzyć odpowiednie społeczeństwo - np. "wyłowić" tych, którzy będą dobrymi politykami.

Ocena zależy zawsze od tego Kto (jaka siła, jaka wola) jej dokonuje i nie może tu być mowy o jakimś "obiektywizmie", o jakimś transcendentnym miejscu, do którego można by dotrzeć i stamtąd stawiać diagnozy. To, że ktoś powie "jestem dostojny, działam z immanentnych pobudek", a potem zrobi coś, czemu przyklaśnie ogół nic nie znaczy.

Etyka immanentna ma być wyłącznie testem dla Ciebie samego, twoją prywatną sprawą, etosem, który przyjmujesz wyłącznie, jeśli chcesz (a raczej: jeśli jesteś w stanie). To coś indywidualnego, tak jak indywidualny był dla pewnych grup honor. Chociaż jest to coś dla każdego, nie jest to coś dla wszystkich.

Z drugiej strony - również ci, którzy nie przejdą "testu" twórczości i chcenia do potęgi "n-tej" muszą działać, jakoś działają... Być może potrzeba różnych "moralności" dla różnych typów, np. protestanckiej etyki pracy dla typu negatywnego-aktywnego, który nie potrafi działać sam z siebie, którego do działania trzeba przymusić.