Problem podmiotu - refleksje

Poniżej zamieszczam zbiór niedopracowanych przemyśleń, pewnych tropów lub pomysłów dotyczących zagadnienia podmiotu. Część z nich ma swe źródło w dyskusjach toczonych na blogu Adama Brzoski, część inspirację w usuniętych - niestety - wpisach na blogu davida von puli. Z tego ostatniego podkradłem również pewien pomysł odnośnie formy niniejszego wpisu. Chciałbym przedstawić filozofię nieco od strony warsztatu - tego jak powstają pewne idee - by pokazać, że nie jest ona zupełnie oderwana od życia, jak często się uważa (chociaż z drugiej strony narażam się tu na zarzut uogólniania jednostkowych doświadczeń).

§ 1. Heidegger - w swoim najbardziej znanym dziele pt. "Bycie i czas" - pokazuje, że zazwyczaj jesteśmy zanurzeni w czymś, co określa on mianem Się [niem. das Man]. Oznacza to, że przeważnie podejmując jakieś działania, decyzje, czy nawet myśląc, nie robimy tego samo-dzielnie, przez pryzmat naszej indywidualnej egzystencji, ale robimy tak jak się robi, mówimy tak jak się mówi, reagujemy tak jak się reaguje, myślimy tak jak się myśli. Na co dzień jesteśmy poddani władzy czegoś, co - bardzo nieprecyzyjnie i upraszczająco - można by określić mianem mody, bezmyślnego obyczaju, wartości stadnych, opinii publicznej.

Czasem jest jednak możliwe wyrwanie z tej sytuacji. Za podstawowy sposób Heidegger uważa nastrój trwogi. W trwodze zostajemy postawieni w obliczu śmierci. Ale nie w taki sam sposób, w jaki spotykamy się z nią na ekranie telewizora, w gazecie czy na pogrzebie kogoś bliskiego. Chodzi o fakt, że nasze życie, nasza własna egzystencja zakończy się. W trwodze napotykamy nicość. I dzięki temu indywidualizujemy się, wyrywamy się z Się. Ponieważ to my sami umrzemy, nikt nas w tym nie wyręczy, nikt za nas tego nie doświadczy, nikt inny tego nie zrozumie. Nie umiera się, umieram zawsze i wyłącznie ja. Dlatego też żyć muszę tylko i wyłącznie ja, po swojemu, a nie tak, jak się żyje. [Warto jeszcze wspomnieć, że Heidegger zauważa, że nastrój trwogi jest czymś tak nieprzyjemnym, a fakt naszej śmiertelności czymś tak odpychającym, że często brak nam sił na zmierzenie się z nim i tym chętniej uciekamy w Się i świat codziennego zatroskania.]

Jakiś czas temu wybrałem się na spacer do lasu. Po to, żeby napawać się pięknem przyrody, poczytać trochę w zaciszu, a - przede wszystkim - pomyśleć. Jednakże przesadziłem z jego długością. Oddaliłem się tak bardzo od domu, że kiedy byłem już bardzo zmęczony wciąż miałem kilka kilometrów do pokonania. Ból w nogach nieustannie nasilał się. Próbowałem skupić swoje myśli na jakichś rozważaniach, ale przychodziło to z trudem. Cała moja aktywność skupiała się na jednym: dojść do domu.

Heidegger (w tekście "Czym jest metafizyka?") wymienia jeszcze inne fenomeny, które stawiają w obliczu Nicości: surowość przeciwdziałania, ból odmowy, bezsilność zakazu, ostrość wstrętu, gorycz wyzucia. Pomyślałem, że warto by dodać do nich jeszcze bardziej cielesne zjawiska: ogromny wysiłek fizyczny, albo potworny ból. Czyż one też nie zbliżają nas do śmierci, do nicości?

Pomyślmy o torturowanym więźniu. On już nie tkwi w Się - jest sam, jeden, indywidualny w obliczu zbliżającego się końca. Albo człowiek, który postanowił zdobyć jeden z najwyższych szczytów w Himalajach: może poszedł tam, bo się tak robi... ale w obliczu mrozu, niebezpieczeństwa, wysiłku odpadają od niego te wszystkie codzienne, banalne troski i zwyczajowe, powszechne reguły postępowania - tam, w górach, musi sobie radzić samo-dzielnie.

Ale jakie jest w istocie to "ja" które ujawnia się w tych fenomenach fizycznych, a także w tych, które wymienia Heidegger? Jest ono czystym "przetrwać!". Całe nasze jestestwo zostaje zredukowane do pierwotnej chęci podtrzymania swojej egzystencji (często za wszelką cenę). Wszystkie wyższe potrzeby, cała duchowość (jakieś umiłowanie dla sztuki, maniery, ambicje, marzenia), pragnienie rozwoju, ogromna część sfery (a czasem nawet ona cała) relacji międzyludzkich, w skrajnych przypadkach nawet godność, potrzeba wolności i miłości zostają anulowane. Zostajemy wyrwani z Się, z upadku w świat codziennego zatroskania, indywidualizujemy się, ale to nasze "ja" = "przetrwać!" i nic więcej.

Rozmyślam nad tym i ukazuje mi się problem: jak na takim "ja" ma wyrosnąć "ja" nadczłowieka? "ja" przebogate, "ja" darzące? "ja"-nadmiar?

Zdaje się, że to niemożliwe. Ale nie chcę od razu rozstrzygać. Na razie pytam. Po części wstrzymuję osąd również dlatego, że nie widzę innej możliwości zindywidualizowania się.

Powstaje też inne pytanie: czy takie "ja = przetrwać!" nie jest podstawą dla podmiotowości cynicznej i/lub kapitalistycznej? Dla tej, którą - za Rortym - można by nazwać mianem liberalnej ironistki? 

§ 2. Jakiś czas temu przygotowywałem tekst dla Filozofia.TV, w którym objaśniałem różnicę między myśleniem przez negację i przez afirmację. Na tym podziale opierałem też część komentarzy, które zamieściłem na blogu Adama Brzoski.

Rozmyślając przy pewnej okazji o Heideggerowskiej trwodze zacząłem się zastanawiać, czy nie jest mechanizmem podobnym do Heglowskiej negacji? Czy jej działanie nie opiera się na negacji, zamiast na afirmacji?

Zwykle jesteśmy pogrążeni w świecie codziennego zatroskania - ganiamy za naszymi interesami, wykonujemy obowiązki, oddajemy się przyjemnościom, wchodzimy w interakcję z bliźnimi, jemy, śpimy. Tkwimy w sieci złożonych i bogatych odniesień. Ale bywa, że opada nas trwoga i wówczas wszystkie te relacje tracą znaczenie, zostają zerwane lub zawieszone - cały świat usuwa się na bok, zostajemy sami, nasze "nagie" jestestwo.

Bardzo przypomina to Heglowskie przejście od Tezy do Antytezy. Z tym, że u Heideggera nie mamy do czynienia z trójkątem dialektycznym i jego jednoczącą Syntezą, ale kołem hermeneutycznym, gdzie po takim przejściu od jednego członu, do drugiego, następuje powrót, ale ze zmianą. Po zindywidualizowaniu przez trwogę (lub inny fenomen stawiający nas w obliczu nicości) wracamy do świata. Ale wracamy inni, bogatsi o nowe doświadczenia, o zrozumienie własnej kondycji. Ale i sam świat się w "tym czasie" zmienia. Później ponownie nas coś z niego wyrywa i ponownie do niego wracamy. Wciąż krążymy po kole, ale też jego elementy wciąż się zmieniają.

Wydaje się jednak, że siłą napędową tego koła jest negacja. W miejsce tego potrzeba być może jakiejś afirmacji, która pozwala twórczo się przekształcić i rozwinąć temu, co jest. Zamiast przekreślać wszystkie relacje, w jakie jestem uwikłany i przez które nie jestem samostanowiącym o sobie indywiduum, należałoby raczej je pozytywnie rozwijać.

Ale powraca wcześniejszy problem: jak się w tej sytuacji zindywidualizować? Jak osiągnąć samo-dzielne "ja!", które by nie było tylko kukiełką pociąganą za sznurki opinii publicznej, mody, obyczajów, panujących poglądów? 

§ 3. W podróży pociągiem czytałem "Logikę sensu" Deleuze'a. W którymś rozdziale napotykam się na takie słowa: "[...] ironia romantyczna [...]. Bazuje ona na syntetycznej jedności osoby, a nie na analitycznej tożsamości indywiduum." Dalsze rozważania autora przestają mieć znaczenie - nie zagłębiam się w tekst... uruchamia się strumień skojarzeń.

Może tu tkwi mój problem? Nie rozróżniałem tych dwóch typów podmiotowości. Kiedy - w jednym z pierwszych wpisów na blogu - krytykowałem patriotyzm wychodziłem od niepowtarzalnej wielości różnorodnych doświadczeń, relacji, cech, umiejętności jakie mnie tworzą. Kiedy zaś - w innym wpisie - szukałem "Ja!" będącego lekarstwem na Się, interesował mnie jakiś pojedynczy, niezależny od innych składnik - trwały rdzeń, w pewnym sensie powtarzalny we wszystkich przypadkach.

Albo muszę zdecydować się na jedno z tych (na syntezę?), albo poszukać innego rozwiązania.

§ 4. Jakiś czas później przypomina mi się jeden z aforyzmów Nietzschego. Odszukuję go: "Wola mocy", numer 439. Wprowadzona zostaje tam różnica pomiędzy człowiekiem złożonym i syntetycznym (możliwe, że chodzi tu o inną syntetyczność niż u Deleuze'a). Nietzsche opisuje człowieka syntetycznego jako tego, "w którym siły rozmaite bezwzględnie zostały zaprzężone w jarzmo ku jednemu celowi."

Być może to rozwiązanie, którego poszukuje: niepowtarzalna wielość, która nie pozwala się zredukować do żadnych uniwersalnych - a dzięki temu podporządkowujących sobie indywidualność - elementów, a zarazem niepozwalająca rozmyć się w chaotycznej masie jedność woli-celu.

[Równocześnie uświadamiam sobie, że podobna intuicja już kiedyś mnie nawiedziła, jednak raczej w czasie zajmowania się literaturą, a nie filozofią.]

§ 5. Od pewnego czasu zajmuje mnie problem pozytywności i afirmacji. Rozmyślałem nad nim głównie w kontekście ontologicznym (np. kwestia "istnienia" nicości, nie-bytu), ale któregoś dnia ponownie podejmuję go w kontekście problematyki podmiotu.
Zarzucam Heideggerowi myślenie przez negację, ale czy sam tego nie robię? Czy nie traktuję "ja" i "my" (lub "świata") jako opozycyjnych członów, jako sprzeczności? Zamiast tego należałoby oba pomyśleć pozytywnie i jako różne. I afirmować je w tej różnicy. [Tam gdzie rezygnuje się z myślenia opozycjami nie konieczne jest zaraz utożsamianie wszystkiego, wiara w nierozróżnialną, zlewającą się całość bytu - co np. Kołakowski zarzucał Bergsonowi. Zamiast tego można wprowadzić kategorię różnicy, która oddziela elementy, ale jednak nie czyni ich sprzecznymi względem siebie.]

Tak naprawdę istnieją dwa, pozytywne zadania do wykonania: wzmacniać swoje "ja" oraz rozwijać szczere relacje z Innymi (w tym również np. zwierzęcymi-Innymi) i ze światem w ogóle. Trzeba nauczyć się szacunku do samego siebie. Ale trzeba też zacząć partycypować.

Warto tutaj również uruchomić perspektywizm: "ja" obserwować i oceniać z punktu widzenia "my", a "my" z punktu widzenia "ja".