O decyzji (do projektu etyki immanentnej)

WSTĘP
Etyka immanentna, chociaż określam ją mianem etosu, jest pozbawiona kodeksu - sztywnego zbioru nakazów i regułek, do którego każdy, w każdej chwili, mógłby się odwołać. Już raczej zbliża się ona do drugiego krańca, do całkowitej dowolności "rób co chcesz" (oczywiście: o ile potrafisz chcieć). W związku z tym mogą pojawić się dwa zarzuty wobec tego projektu. Po pierwsze: można argumentować, że taka etyka prowadzi do relatywizmu moralnego, który jest niebezpieczny, ponieważ burzy stary, sprawdzony system wartości, co może powodować, że różnego rodzaju psychopaci znajdą usprawiedliwienie dla swoich nikczemnych działań; a ponadto prowadzi ostatecznie do nihilizmu. Po drugie: usunięcie powszechnej, ponadjednostkowej podstawy dla naszych działań tworzy sytuację egzystencjalnego konstruktywizmu, w którym to człowiek nie ma żadnej pewności, czy jego wybory są słuszne, do jakiego celu powinien zmierzać, jak powinien oceniać siebie i innych, w którym nie widać podstawy do nawiązywania szczerych, silnych i afirmatywnych relacji z Innymi - to zaś skutkuje atomizacją społeczną, osamotnieniem, zagubieniem i podatnością na manipulacje. Nadmiar wolności rodzi pragnienie jej odrzucenia, ponieważ jest ona odczuwana jako ciężar.

W niniejszym tekście zajmę się drugą z tych obiekcji, o pierwszą jedynie zahaczając w końcowych akapitach. Ponadto częściowa odpowiedź (czy też: podstawa dla odpowiedzi), na zarzut relatywizmu, zawarta jest - implicite - we wpisach o perspektywizmie.


NIEPOKÓJ MORALNY
Za punkt wyjścia posłuży mi fenomen moralnego niepokoju. Ciężko o etyka, który by nie odwoływał się do tego zjawiska: "jesteś pacyfistą, ale zaczyna się wojna, do twojego domu wpadają żołnierze i chcą wszystkich zamordować, co robisz?", "żyjesz w nazistowskim państwie, dwójka Żydów chce się u ciebie ukryć, ale wiesz, że jeśli ich znajdą, cała twoja rodzina zginie, co robisz?", "szalony naukowiec więzi ciebie i twoją ukochaną osobę, zamyka was w osobnych klatkach, w obu jest przycisk, od tego czy naciśnie go jedno z was, żadne lub oboje zależy kto umrze, co robisz?". Patos bijący z tych przykładów sprawia, że ciężko jest nam przełożyć je na nasze własne życie. Możemy oczywiście przez chwilę "zabawić się" i zastanowić, co my byśmy zrobili w danej sytuacji, ale szybko zapominamy o całym "zabiegu". O wiele lepsze przykłady serwuje nam sztuka, choćby wspaniałe "Dekalogi" Kieślowskiego - sytuacje bardziej prawdopodobne, bardziej życiowe, bardziej "pospolite" (niż, w naszych czasach, wojna). Ostatecznie wielu z nas (choć myślę, że - niestety - nie wszyscy) zna ten fenomen z własnego życia - i wcale nie z sytuacji zagrożenia naszej lub czyjejś egzystencji: ot, ze "zwykłych" wyborów pomiędzy własną indywidualnością, a więzami z jakąś grupą, do której dobrowolnie dołączyliśmy, albo pomiędzy naszym dobrem, a dobrem ukochanej osoby, albo dwiema naszymi własnymi, równie głębokimi potrzebami. Może nasza druga połówka pragnie zawarcia związku małżeńskiego, a my jeszcze nie jesteśmy na to gotowi; może rodzice liczyli, że ukończymy jakieś studia, które zapewnią nam dobrze płatny zawód, a my pragniemy pójść na takie, które pozwolą nam się samorealizować; albo to my sami z jednej strony pragniemy mieć dom, pracę, rodzinę, a z drugiej - równie mocno - najchętniej spakowalibyśmy najpotrzebniejsze rzeczy w jeden plecak i ruszyli, autostopem, w podróż dookoła świata; albo czy powinnam urodzić dziecko, czy też dokonać aborcji i zająć się karierą.

Wewnętrzny konflikt, pomiędzy wartościami jakie uznajemy, rodzi w nas bardzo nieprzyjemny stan - właśnie niepokoju... napięcia, rozdarcia. Musimy się na coś zdecydować, ale na co? Jak wybrać? Tu na ratunek przebywają nam różne kodeksy etyczne, które jasno (mniej lub bardziej, ale w intencji: bardziej, maksymalnie precyzyjnie) określają wartości, jakimi należy kierować się w życiu oraz ich hierarchię: które są ważniejsze, a które mniej ważne, które należy poświęcić, na rzecz innych. Przykładem są etyki wywiedzione z religii chrześcijańskiej, które na przedstawione wyżej dylematy odpowiedziałby jasno: poczęte życie jest ważniejsze od twojej kariery; jeśli jesteście już ze sobą długo to pora zawrzeć węzeł małżeński; powinieneś szanować zdanie rodziców i odwdzięczyć się im za to, że cię wychowali i najpierw zadbać o dobre, zawodowe wykształcenie (jeżeli tego sobie życzą), a dopiero potem o samorealizację. Jakaś skrajnie liberalna moralność mogłaby natomiast nakazywać dokładnie odwrotne postępowanie - w końcu liczysz się najpierw ty i obszar twojej wolności, a dopiero potem reszta.

Oba te przypadki ukazują sytuację, w której na poziomie ogólnoprzyjętych zasad usuwa się równorzędny status wartości, aby uwolnić indywiduum od egzystencjalnych katuszy związanych z wyborem jednej z nich i zapewnić mu spokój ducha. Paradoksalnie: nawet indywidualistyczny, z istoty, liberalizm daje jednostce jakieś oparcie. [Należy mieć tu na względzie różnicę między daną etyką, jako teorią, a zbiorem reguł, które przyjmuje jednostka, a które mogą być elementami różnych, nawet przeciwstawnych, koncepcji.]


DECYZJA
Moralny niepokój został usunięty, możemy spokojnie zapaść w etyczną drzemkę. Niechaj nikt nas z niej nie budzi. Cóż jednak kryje się pod tym wszystkim? Bardzo proste i bardzo pierwotne uczucie: strach. Strach przed podjęciem decyzji, strach przed odpowiedzialnością za nią. Hierarchiczny system, w którym nie istnieją wartości równorzędne, sprawia, że wszystkie wybory już zostały podjęte, my jedynie musimy je zaktualizować: gdy pojawi się sytuacja X musimy zrobić Y. Co więcej: każdy w X powinien zrobić Y. Usuwa to nie tylko niepokój dotyczący nas samych, ale również lęk przed Innym. Inny staje się przewidywalny. A jeśli nie zrobi tego, co powinien, co nakazuje mu kodeks, wymierzymy mu karę odpowiednią do jego przewiny. [Również moralny nihilizm i relatywizm są odpowiedzią na strach, jaki wywołuje w nas konieczność wyboru - nie będę rozwijał tego wątku. Zainteresowanych odsyłam do tekstu Kołakowskiego, który wymieniam na końcu wpisu.]

W takiej sytuacji przestajemy decydować, ponieważ decyzja może istnieć tylko tam, gdzie wpierw zachodziło wahanie pomiędzy różnymi wartościami, które należy zrealizować. Aby takie rozdarcie zaistniało owe wartości muszą mieć status równorzędny i nie może istnieć żadna zasada wyboru pomiędzy nimi - ten musi pochodzić z wnętrza jednostki. Oznacza to, tym samym, że dana osoba staje się całkowicie odpowiedzialna za własną decyzję (już nie mogę obarczyć nią rodzica, przełożonego, czy nawet zsyłającego kamienne tablice Boga). Wymaga to wielkiej odwagi: przecież wybierając, mogę wybrać źle, a to sprawi, że mogę czuć się winny.

Etyka ze ściśle ustaloną hierarchią wartości i regułami wyboru usuwa poczucie winy, a więc powoduje, że nie dostrzegamy błędów, przez co uniemożliwia nam poprawę; ponadto znieczula nas zarówno na specyfikę danej sytuacji, jak i na odrębność drugiego człowieka - na inność Innego. By usunąć niepokój związany z podejmowaniem decyzji, poczucie winy oraz lęk przed bliźnim, musimy każdą różnicę zredukować do tożsamości, każdą odmienność sprowadzić do tego, co nam doskonale znane (choćby jako jego zaprzeczenia, które należy potępić). Pojawia się tu również pogarda: dla pewnych wartości, które w naszym systemie uznaliśmy za niższe oraz dla ludzi, którzy je reprezentują. Poczęte życie jest ważniejsze? A zatem kobieta, która dokonała aborcji (bo wolała robić karierę) zasługuje na potępienie. A może najważniejsza jest dobrze płatna praca? Wówczas ten, który zarabia niewiele (ponieważ pragnął więcej czasu spędzać z rodziną) jest żałosnym nieudacznikiem.

Brak zrozumienia dla specyfiki sytuacji oraz brak szacunku dla tego, kto wybrał inaczej, mogą zostać usunięte jedynie wówczas, gdy przywrócona zostanie konieczność decydowania. Oznacza to, że źródło wyboru musi być całkowicie immanentne, a więc musi nim być wyłącznie moje chcenie (Kantowskie odwołanie do obowiązku nie jest wystarczające - ono również usuwa rozdarcie, jakiego wymaga decyzja). Ale immanencja nie ogranicza się do mnie samego. Tym co Immanentne jest Życie, a więc moje chcenie musi się konfrontować ze światem, z całym uniwersum witalności. Z Życia wywodzą się równorzędne wartości, będące ze sobą w konflikcie (bo życie to nie tylko symbioza, ale również wojna), przez co zmuszony jestem wybrać jedną z nich, a zrezygnować z innej. Ale to, pomiędzy czym wybieram, nie jest czymś transcendentnym, istniejącym niczym platońskie idee, ale czymś najbardziej wewnętrznym - zarówno mi, jak i wszelkim innym bytom.


ROSZCZENIE
Dzięki odrzuceniu teorii konstruującej hierarchię wartości i wystawieniu się na sytuację moralnego niepokoju pozbywamy się sytuacji roszczeniowej i przywracamy dobre imię obowiązkowi - odbieramy mu powszechność i ponownie czynimy go czymś wyjątkowym i jednostkowym.

Afirmacja chcenia oznacza, że tym, czego pragnę do potęgi n-tej, jest moja własna, wewnętrzna decyzja i idący za nią czyn. Uznaję, że w danej sytuacji powinienem zrobić to i to. Ja powinienem zrobić - nie ktoś inny. Taki wybór nie pociąga za sobą wymogu, aby Inny - w analogicznej sytuacji - postąpił tak samo, jak ja postąpiłem. Jeśli coś uznaję za obowiązek, to tylko mój własny, taki na który sam się godzę, sam go akceptuję. Obowiązek oznacza właśnie afirmację chcenia: zdecydowałem się na coś i teraz nie unikam odpowiedzialności. Inny powinien mieć swoje własne obowiązki - chcenia, które będzie afirmował.

Tam, gdzie wartości są równe (ale nie wszystkie one mogą być równe: inaczej hierarchiczną pewność zamienilibyśmy na niezróżnicowaną obojętność - vide: relatywizm), dwóch ludzi może wybrać na dwa różne sposoby i nie mają powodu ani siebie potępiać, ani wysuwać jakichkolwiek roszczeń. Nie mogę robić czegoś z oczekiwaniem, że ktoś inny zrobi to samo. Najlepszym przykładem jest tu poświęcenie: z tego, że w jakiejś sytuacji uznaję za konieczne poświęcić się dla drugiego człowieka absolutnie nie wynika, że on - w analogicznym przypadku - powinien poświęcić się dla mnie. Takie poświęcenie, z ukrytym roszczeniem, byłoby fałszywe. I nie chodzi koniecznie o poświęcanie życia, czy zdrowia, ale również o zwykłe, codzienne sytuacje, w których postanawiam uczynić coś względem Innego.

Poczucie obowiązku nie generuje żadnej normy: ani dla mnie, ani dla innych. To, że raz zadecydowałem tak, a nie inaczej, nie oznacza, że muszę powtarzać za każdym razem ten wybór. Powinienem uwzględnić specyfikę sytuacji i zmiany, jakie we mnie zaszły. Ale powinienem również być odpowiedzialny za wybory, których dokonałem.


ZAKOŃCZENIE
Być może brak kodeksu, brak zbioru uniwersalnych norm i reguł, doprowadza do atomizacji społecznej. Ale tylko w pierwszym ruchu - gdy rozbija starą strukturę społeczną, która uprawomocnia bezmyślną, tchórzliwą i pełną pogardy dla inności egzystencję. W drugim natomiast wymusza na nas odpowiedzialność za nasze działania oraz zrozumienie i szacunek dla drugiego człowieka. Chociaż więzi pomiędzy ludźmi zostały zerwane, nie oznacza, że nie mogą powstać nowe - doskonalsze i szczere (choćby doskonalsza i szczera nienawiść).



Źródła: - F. Nietzsche "Tako rzecze Zaratustra"
           - L. Kołakowski "Etyka bez kodeksu" (w: tenże, "Kultura i fetysze")