Perspektywizm i genealogia

Dwa tygodnie temu pisałem, że planuję na razie zawiesić używanie kategorii "aktywne" i "reaktywne". Dziś chcę jednak poświęcić im odrobinę uwagi; nie dlatego, że jestem niesłowny, ale po to, by wskazać na pewien istotny - dla perspektywizmu i ontologii opartej na funkcjonowaniu - rys. Z drugiej strony samo zawieszenie owych kategorii jest czynione nie po to, żeby od nich odejść, ale właśnie po to, by do nich powrócić.

DOBRE I ZŁE. AKTYWNE I REAKTYWNE

Da się czasem słyszeć pełne patosu głosy, że dobro nie może istnieć bez zła. Ale to nie prawda. W myśl klasycznej definicji (której mniej lub bardziej świadomie się trzymamy) zło jest brakiem dobra. Zło to niebyt, a dobro to byt. Usunąć wszelki byt to ustanowić królestwo czystego zła, zaś wypełnić wszystkie luki bytem, to ustanowić niebiańską krainę dobra. Możemy sobie wyobrazić obie te sytuacje. Przywołajmy jedną: wszelki niedostatek, wszelki głód, ból, strach, głupota, wszelka wojna, przemoc zostają usunięte, istnieje tylko powszechny dobrobyt, powszechna szczęśliwość. W takim świecie, świecie bez zła, nie istnieje dobro - wszystko jest neutralne. Ale to tylko sposób mówienia: mówienia o tym, że bez różnicy nie da się mówić (bez różnicy między niedostatkiem i dostatkiem nie da się tak ich nazwać, gdyby istniał tylko niedostatek nie byłby niedostatkiem, tylko neutralnym stanem, niewidocznym dla nas jak powietrze). Poza mową, w samej-rzeczywistości mielibyśmy jednak, w takim przypadku, do czynienia z dobrem. Wszystko wypełniałby byt.

Jednakże nie ma ani bytu, ani niebytu, "jest" tylko stawanie-się, siły: aktywne lub reaktywne. Aktywne i reaktywne zaś nie mogą istnieć bez siebie nawzajem. Dlaczego? Ponieważ bycie siłą polega na walce z innymi siłami, na próbie podporządkowania ich sobie, nakarmienia się nimi, wykorzystania ich. Ta walka może jednak skończyć się także przegraną. Siły wygrane to siły aktywne, siły przegrane to siły reaktywne. Gdyby istniała pojedyncza siła być może byłaby neutralna (choć bardziej prawdopodobne jest, że zaatakowałaby samą siebie), jednakże istnieje ich nieprzeliczona wielość: walczą one ze sobą i dominują lub zostają zdominowane. Typ siły (aktywny lub reaktywny) określa się w jej relacji do innej siły. Oznacza to, że dana siła raz może być aktywna, a raz reaktywna - nie mają one z góry ustalonego typu. Typ jest ciągle na nowo wywalczany, negocjowany, wyznaczany. Przeciwnie niż w wypadku dobra i zła, te są określone raz na zawsze (wykute w kamiennych tablicach, albo racjonalnie wywiedzione z imperatywu kategorycznego).

Ta różnica pomiędzy podziałami na dobro i zło oraz aktywne i reaktywne ma jeszcze jedną ważną konsekwencję. Zło, jako brak dobra, musi być zwalczane, "wypełniane bytem", usuwane. Dobro pragnie całkowitego zniszczenia zła (tak jak zło istnieje tylko po to, by unicestwiać wszelkie dobro). Natomiast siły aktywne nie mogą dążyć do całkowitej anihilacji sił reaktywnych, ponieważ musiałyby wyeliminować totalnie wszystko (bo reaktywność to tylko funkcja wyznaczana przez pozycję w relacji, usunięcie reaktywnego członu tej relacji sprawia, że coś innego wchodzi na jego miejsce i owo coś staje się reaktywne). Eliminując wszystko nie miałyby nad czym panować, z czym walczyć, czym się żywić. Siła przestałaby być siłą. Aktywne wymaga reaktywnego, a raczej: oba są tylko efektem starcia się dwóch "neutralnych" sił, zwycięstwa jednej nad drugą. Co więcej: reaktywne również ma swoją, istotną funkcję do spełnienia. Aktywny pan nie dąży do eliminacji reaktywnych niewolników. Wie on, że mają oni swoje zadanie do wykonania, że przepływ Życia wymaga i jego i ich. Przeciwnie dobry pasterz: w swej zachłanności i krótkowzroczności chciałby wyeliminować wszystkie złe wilki, by zachować każdą z owiec.

KOMPLIKACJA

Cóż wynika dla nas z tej "historyjki"? Otóż to, że nie ma funkcji, praktyk, które zawsze byłyby "dobre" (aktywne), albo "złe" (reaktywne). Albo, mówiąc ogólniej - i zawieszając wreszcie (tak jak obiecałem) podział na aktywne i reaktywne - nie ma żadnych stałych istot funkcji, funkcje określają się nawzajem poprzez relacje w jakie wchodzą.

Jest to powtórzenie (tylko nieco z innej strony) tego, o czym pisałem ostatnio. Podałem wówczas przykład ćwiczeń fizycznych. Zależnie w jakie relacje ta praktyka wchodziła z innymi miała inny sens: raz była pokazem odwagi, raz gracji, raz mechanicznej automatyzacji. Inaczej też działała: raz ćwiczenia skupiały się na brutalnej sile, raz na finezji, raz na wyznaczonej ścisłym regulaminem powtarzalności.

Jednakże ten model jest zbyt uproszczony, należy go teraz skomplikować dodając do niego czas. Nie jest tak, że owe funkcje istnieją sobie w jakiejś czystej postaci, która raz jest przyłączana do tej, raz do innej maszyny (struktury). Każda z nich ma swoją historię i chociaż zmienia swój sens, mutuje jej sposób działania to jednak niesie ona swój spadek. Od razu należy jednak zaznaczyć, że nie chodzi tu o żadne dziedzictwo, wciąż takie samo, wywodzące się z pierwotnego źródła. Ten spadek to raczej pozostałość po relacjach, w których dana praktyka ostatnio działała, a które odcisnęły ślad na sposobie jej funkcjonowania.

Chociaż przyłączona do nowej maszyny działa jeszcze w stary sposób. Minie jakiś czas, zanim zostanie dostosowana. Ale ten okres, to również okres jej oddziaływania zwrotnego, wtłaczania swoich "nawyków" w nową sytuację. Owe funkcje noszą często na sobie piętno nie tylko poprzedniej maszyny, do której należały, ale jeszcze wcześniejszych - piętno zapewne słabsze i bardziej zatarte, ale czasem jeszcze wystarczająco żywe, by dało o sobie znać. Czas nie jest liniowy, to raczej seria nawarstwień, gdzie elementy "przeszłości" występują obok "teraźniejszości".

Wracając jeszcze na chwilę do kategorii typów sił: jeśli dana funkcja zajmowała dotąd w relacji miejsce zdominowane i działała reaktywnie, to przeniesie na nową maszynę ten swój reaktywny sposób działania, nawet jeśli stała się w nim siłą dominującą, czyli aktywną.

GENEALOGIA

Dlatego też ważne okazuje się badanie pochodzenia poszczególnych funkcji. Chociaż "same z siebie" nie są one nigdy całkowicie określone, to jednak maszyny (struktury), do których dotąd należały odciskają na nich swoje piętno. Musimy sobie uzmysłowić na czym polega specyfika takiego badania, które nie jest klasycznym, znanym nam ze szkoły badaniem historycznym, ale badaniem genealogicznym.

Historia jest służebnicą metafizyki, przyjmuje zawsze jakąś istotę: czy to w postaci źródła, z którego wszystko pochodzi, czy celu, do którego dąży. Pierwszy model, to model deterministyczny: Mieszko "zjednoczył" plemiona słowiańskie, przyjął chrzest, powstała Polska, która potem walczyła z zewnętrznymi wrogami, raz wygrywając (Grunwald), raz przegrywając (rozbiory), a która wciąż istnieje (pomimo rozbiorów, pomimo komuny znowu wytrysnęło nasze pierwotne, piastowsko-maryjne źródło). We wszystkich epokach wciąż przejawia się ta sama, źródłowa istota polskości - czasem widoczna bardziej (zrywy narodowe), czasem zaś zatarta przez obce siły (PRL). Obce siły, które grożą jej jeszcze dziś: łże elity, żydo-masoneria, lewactwo. Drugi model to model teleologiczny, heglowski: wszystko to, co działo się w dziejach, to tylko przejawy chytrości rozumu, który miał doprowadzić do tego, co istnieje dziś. Zjednoczenie, chrzest, Grunwald, rozbiory, PRL były tylko narzędziami, które miały na celu powołanie do życia demokratycznego państwa polskiego. Przykładowo: do rozbiorów doszło po to, by mieszkańcy krainy nad Wisłą uświadomili sobie, że tworzą jeden naród, by uzyskali świadomość narodową, która bez tego by się nie wykształciła i po to, by ujawnili się ci, którzy stanowią o jego zwyrodnieniu: skażona arystokracja sprzedająca się obcy mocarstwom, czy innowiercy odcinający od Watykanu. Od 966 roku wszystko było podporządkowane celowi, jakim jest wykształcenie polskości. Istota i ciągłość, oto znamiona historii.

Przeciwnie genealogia. Bada ona pochodzenie i wyłanianie odrzucając metafizyczne źródło, Ursprung (czy to w postaci arche czy celu). Pochodzenie nie odsyła do jakiejś wciąż przekazywanej identyczności, tożsamości najgłębszej warstwy, która nie zmieniona przemieszcza się w czasie, w którym zmieniają się tylko jej powierzchniowe ornamenty (zawsze ta sama ręka, tylko różnie używana). Badanie pochodzenia to badanie niezliczonych "początków", tysięcy zdarzeń i składników, które składają się na daną rzecz - jednych silnych i żywych, innych słabych i wyblakłych, jednych wyraźnych, innych zatartych. Analiza pochodzenia (Herkunft) ma na celu rozbicie pozornych tożsamości i wydobycie faktycznego rozproszenia: drobnych wypadków i nieznacznych odchyleń, albo całkowitych odwróceń, wielkich skoków, błędów, mylnych ocen, chybionych kalkulacji, niespodziewanych zwycięstw, udanych zagrywek. W naszym przykładzie z historią Polski badanie genealogiczne podkreślałoby raczej faktyczność każdego zdarzenia, przez co należy rozumieć, że Polska nie składa się z polskości i obcych dodatków, ale że jest wyłącznie efektem setek różnorodnych przepływów, w pewnym sensie wszystkich obcych: prawodawstwo wywodzące się z Rzymu, powszechna edukacja "wymyślona" przez państwa Oświecenia (głównie Francję i Niemcy), religia mająca swe korzenie w Izraelu, kultura przejmowana głównie z zachodu (przede wszystkim od Niemców, jak choćby romantyzm), system gospodarczy - kapitalistyczny - ponownie przyjęty z zachodu, wiele rozwiązań ustawodawczych wprowadzonych przez zaborców (Niemcy, Rosję) i później, w PRLu, przez ZSRR, albo mających swe źródło w kodeksach napoleońskich (Francja) - jak przy tym wszystkim, tak dobrze nam znanym, obce wydaje się to, co pierwotnie było na tych ziemiach: słowiańskie-pogańskie obyczaje, święta i wierzenia (ale i one składają się jeszcze na tę całą, nieprzeliczoną różnorodność).Genealogia nie ogranicza się jednak tylko do takiego wyliczenia, ma świadomość, że te obce wpływy same składają się z setek kolejnych; ma również świadomość tego, że wszystko to, przyniesione na polskie ziemie ulegało rozlicznym i nieustannym modyfikacjom. O ile Ursprung odsyła ostatecznie do sfery duchowej, o tyle Herkunft wiąże się z ziemią i ciałem: wszystkie, różnorodne składniki określające pochodzenie odciskają się na ciele.

Badanie wyłaniania się, to analiza ryzykownej gry dominacji. Dane zjawisko (praktyka, funkcja) - jak już wielokrotnie podkreślałem - nie ma z góry określonej istoty. Wyłonienia się, to te (liczne, rozgrywane wciąż na nowo) "momenty" dziejów, w których dochodzi do walki o dominację pomiędzy poszczególnymi siłami, a w których określają się one wzajemnie. Genealogiczna analiza wyłaniania się (Entstehung) to analiza konfliktu, pola bitwy pomiędzy maszynami, które chcą przyłączyć do siebie daną funkcję, analiza tego jak doszło do zwycięstwa jednej i porażki innej. W naszym przykładzie chodziłoby tu o analizę różnych "punktów zwrotnych" (ale również tych, które wydają się przedłużeniem tego, co było) takich jak unia polsko-litewska, albo kontrreformacja, by zbadać na ile zadecydowała tu siła ("trwałość") jakiegoś procesu, na ile strategia, na ile przypadek - jakim rzutem kośćmi zadecydowano o tym, że Polska będzie katolicka a nie protestancka, jak inaczej by potoczyły się jej losy. Te wyłonienia się nie są nigdy czymś ostatecznym, są zawsze tylko aktualnymi epizodami.

Genealogia bada wyłonienie się danego efektu z heterogenicznych serii. Pomyślmy o drzewie. Oświetlane przez słońce, skrapiane przez deszcz, ryjące w glebie - z tych wszystkich, różnych czynników rodzi zupełnie do nich niepodobny owoc. Ma on w sobie znamię ich wszystkich, sam jest jednak czymś innym. Jeszcze czymś innym jest zaś ukryte w nim nasiono. Powiecie, że nasiono rodzi to samo drzewo, z tymi samymi owocami. Rzućcie je jednak na inną glebę, w inne warunki: nie przyjmie się i obumrze, albo wytworzy owoce słabe i skarłowaciałe, albo przeciwnie - większe i bardziej soczyste. Genealogia zajmuje się właśnie badaniem tych różnorodnych warunków, które tworzą różnorodne efekty.

Poza tym aspektem czysto badawczym genealogia ma też wymiar krytyczny, wartościujący. Analizując mieszaniny heterogenicznych sił sprawdza, które z nich miały funkcję wzmacniającą, a które osłabiającą. W ostateczności ocenia, czy coś wzmaga życie, czy też je umniejsza.

Genealogia jest badaniem dziejów funkcji: ich przekształceń, mutacji, rozwoju lub regresu, dominacji nad innymi lub zdominowania przez inne. O tyle też jest niezbędnym składnikiem perspektywizmu. Badając jakąś maszynę (czyli złożony układ funkcjonowań) nie można abstrahować od dziejów jakie ma za sobą dany element (funkcja) maszyny, aby dobrze zrozumieć daną maszynę należy zrozumieć co z poprzednich maszyn się w niej odłożyło, a co jest tylko pozornym podobieństwem. Aby dobrze zrozumieć daną funkcję należy prześledzić jej zmienne koleje losu.


Źródła: F. Nietzsche "Z genealogii moralności"
            M. Foucault "Nietzsche, genealogia, historia"