Siły i maszyny

Perspektywizm, od którego wyszedł mój projekt do pewnego stopnia mnie nie satysfakcjonuje - jest stanowiskiem zbyt wąskim. To tylko epistemologia wynikająca z ontologii antysubstancjalistycznej. Ta ostatnia może mieć jednak różne postaci, choćby Derridiańską: wówczas antysubstancjalizm będzie oznaczał tekstualizację całości rzeczywistości, a perspektywizm sprowadzi się do interpretacjonizmu. Nie tą drogą chciałbym jednak podążać. Ontologia, którą będę tu powoli budował, będzie ontologią maszynową. Podstawowym źródłem inspiracji dla tego projektu jest oczywiście "Kapitalizm i schizofrenia" Deleuze'a i Guattariego, jednakże nie ograniczę się wyłącznie do zreferowania tego dzieła (nie należy się też sugerować podobieństwami terminologii, to co ja nazywam maszyną, Deleuze i Guattari nazwaliby raczej urządzeniem). Jak dotąd o wiele większa część koncepcji pochodzi z medytacji nad książkami i wykładami Foucaulta. Cenna okazała się również lektura pierwszego tomu "Mitu maszyny" Mumforda. Ponadto duchem, który unosi się nad tym wszystkim jest Nietzsche - niezwykle pomocne okazało się tu spostrzeżenie Herera (w książce "Filozofia aktualności"), że twórczość tego niemieckiego filozofa dzieli się na dwa etapy, z których pierwszy można określić jako estetyczny, a drugi jako fizjologiczny (i właśnie ta, fizjologiczna, perspektywa jest tu istotna).

SIŁY
Cała rzeczywistość składa się wyłącznie z sił, heterogenicznych sił wszelkiego rodzaju: fizycznych, biologicznych, chemicznych, psychicznych, politycznych, społecznych, ekonomicznych itd. Każda siła jest funkcjonowaniem, a każde funkcjonowanie siłą - będę tych terminów używał zamiennie, jako posiadających tę samą zawartość pojęciową. Specyficznym dla ludzkiego świata typem funkcjonowań jest praktyka (na przykład ćwiczenia fizyczne, dieta, seks, używki, przemoc, albo omówiona ostatnio przeze mnie edukacja). Pośród praktyk wyróżnione miejsce zajmują interpretowanie i ocenianie (obu nie należy ograniczać wyłącznie do świadomości).

Siły mają charakter procesualny, tzn. nieustannie stają się. Są one syntezą (trójjednią) produkcji, zapisu i konsumpcji (Deleuze & Guattari, "Anti-Oedipus", s.4), tzn. każda z nich jest jednocześnie wywarzaniem nowego, jego ujawnianiem, "utrwalaniem", zarysowaniem jego formy oraz jego destrukcją. Należy to pojmować na sposób witalistyczny: życie (aż do swojej najdrobniejszej części) jest złożeniem zarówno narodzin, obecności, jak i śmierci. Skoro wszystko jest siłą, a każda siła jest żywa, to ontologia maszynowa jest panwitalistyczna. (Nie chodzi tu jednak o klasyczny witalizm z jego teleologią.)
Syntetyczny charakter siły oznacza, że ulega ona nieustannym przemianom. Są to raczej setki drobnych zmian i przesunięć, niż jakieś gwałtowne skoki. Jednakże naszej percepcji - na ogół z perspektywy czasu - procesy jawią się jako sekwencje stałości i wielkich metamorfoz. 

Siła cechuje się jednak pewnymi fazami rozwojowymi, będącymi czymś innym niż owe przemiany. Każda siła ma swoją moc, która to może ulegać natężeniu lub osłabieniu. Cykl rozwojowy siły ma zazwyczaj strukturę analogiczną do cyklu życia: bardzo mała moc po "narodzinach" stopniowo wzrasta, osiąga swoją szczytową formę, potem słabnie, aż wreszcie "znika". 
[Dygresja: W tych rozważaniach zupełnie pomijam kwestię ontologicznej struktury czasu. Ponieważ ma on istotne znaczenie dla faz rozwojowych sił, nie należy z góry - tzn. przed dobudowaniem, do zarysowywanej tu ontologii maszynowej, teorii czasu - przesądzać np. o przechodzeniu siły w niebyt, gdy dojdzie ona w swym cyklu do etapu analogicznego do śmierci. Ontologia maszynowa chce być ontologią stawania się i jako taka nie dopuszcza istnienia niebytu (oraz bytu). Mam pewną intuicję w tej kwestii, ale jest ona jeszcze zbyt surowa, by ją prezentować i na niej operować.]

Kolejną, niezwykle ważną cechą siły jest ta, że zawsze wchodzi ona w relacje z innymi siłami. Używając sformułowania Heideggera należałoby powiedzieć, że siły są ekstatyczne (od greckiego "ekstasis" oznaczającego "stanie poza, na zewnątrz"), czyli zawsze wychodzą poza siebie. Nie jest tak, że najpierw istnieje jakaś ilość sił, które następnie w mechaniczny sposób "stykają się" ze sobą i zaczynają oddziaływać. Należałoby raczej powiedzieć, że nie ma siły bez jej relacji do innej siły, siła "jest nieodłączna od innych sił" (Deleuze, "Nietzsche i filozofia", s.49). Siła jednak nie wchodzi na raz w stosunek ze wszystkimi innymi siłami.
Gdyby nie istniała żadna inna siła, to ta jedna, która pozostała, weszłaby w relacje sama z sobą. Nietzsche powiada, że siła zwraca się przeciwko sobie w dwóch wypadkach: albo gdy jest upojona swoim nadmiarem wówczas atakuje siebie, by się podzielić i stworzyć z siebie kilka sił, albo gdy jest osłabiona, wówczas atakuje siebie, by się zniszczyć.

Stosunki pomiędzy siłami należy analizować za pomocą modelu fizjologicznego albo militarnego: jako ścieranie się sił, walkę o dominację, tymczasowe sojusze, strategie (które zawsze są ryzykowne, co oznacza, że nie ma tu ścisłego determinizmu, ale zawsze istnieje element przypadkowości). Ze względu na omówiony wcześniej "procesualny" aspekt sił, ową analizę należy uzupełnić o badanie genealogiczne.


MASZYNY
Konsekwencją tego, że funkcjonowania (siły) zawsze wchodzą w związki z innymi funkcjonowaniami (siłami) jest istnienie maszyn. Cała rzeczywistość składa się z maszyn. Maszyną są drzewa, chmury, słońce na niebie, zwierzęta i wirusy, szkoła jest maszyną i więzienie jest maszyną, nauka, sztuka i religia są maszynami, społeczeństwo jest maszyną i my - te ciała - nimi jesteśmy. Pod żadnym względem nie należy ujmować tego po Kartezjańsku (zwierzę jako mechanizm) czy La Mettrie'owsku (człowiek-maszyna). "Nie należy mylić konstrukcji pojęcia filozoficznego z użyciem metafory. Nie mówi się tutaj, że społeczeństwo jest >>jak maszyna<<, jednocześnie zakładając, że znaczenie słowa zostało ustalone gdzie indziej i że można je stosować w sposób >>analogiczny<<." (Herer, "Gilles Deleuze. Struktury - maszyny - kreacje", s.119)

Biomechanoid Hansa Rudolfa Gigera

Maszyny funkcjonują, są złożonymi sieciami heterogenicznych funkcjonowań. Takimi, w których sens, sposób działania poszczególnych sił nie wynika z nich samych, ale zależny jest od miejsca w maszynie, czyli od relacji względem innych sił. Maszyna określa poszczególne funkcjonowania, czy też - to funkcjonowania określają się wzajemnie.
W jednym ze swoich najważniejszych dzieł - "Z genealogii moralności" - Nietzsche pokazuje, że kara nie zawsze służyła temu samemu, nie zawsze miała ten sam sens. Raz była ściągnięciem długu (gdy dłużnik nie miał czym zapłacić, płacił swoim cierpieniem), raz dawaniem przykładu by odstraszyć innych, raz wykluczeniem napastnika (i to znowuż: raz przez wygnanie, raz przez uwięzienie), raz zemstą, raz resocjalizacją (czyli normalizacją). Ta różnorodność wynika z tego, że za każdym razem praktyka karania należała do odrębnej maszyny: pierwotnej, despotycznej, dyscyplinarnej, czy innej.

Maszyny nie stwarzają funkcjonowań, ale je do siebie przyłączają (porównaj: Althusser, "O genezie"). Po przyłączeniu oddziałują na takie funkcjonowanie, podporządkowując je własnym mechanizmom. Funkcjonowania nie przemierzają dziejów w prosty liniowy sposób, ale przechodzą z maszyny do maszyny, ulegając przy tym różnego rodzaju modyfikacjom.
Jednakże funkcjonowania nie są bierne - działają one zwrotnie na maszynę. Każda z sił posiada swoją genealogię, tzn. piętno, które w niej odcisnęły wszystkie poprzednie maszyny, do jakich była przyłączona - co oznacza, że wnosi ona tę schedę do nowej maszyny.

Maszyna nie jest transcendentna wobec sił. Maszyna jest wytworem samych sił, znajduje się na tym samym poziomie co siły (świat jest płaski), nie istnieje bez sił. Jest tylko przygodna, historyczna i "lokalna". Maszyny nie mają w sobie nic z aczasowych idei czy uniwersalnych form. Trzeba tu być nominalistą - maszyna o tylko nazwa dla złożonej sieci sił. Zwróćmy uwagę na bardzo istotną kwestię: w ontologii maszynowej nie ma miejsc dla pojęć materii i formy, są one odrzucone jako nieadekwatne dla opisu rzeczywistości. Podział na materię i formę jest sztuczny i błędny. Istnieją tylko funkcjonowania, których "ekstatyczność" sprawia, że z konieczności wiążą się one z innymi funkcjonowaniami, te powiązania nazywam właśnie maszynami. Jeśli jednak zamiast rozróżnienia materia-forma, przywołamy rozróżnienie: materialne-idealne, to należy powiedzieć, że siły są jak najbardziej materialne (nie chodzi oczywiście o naiwny materializm, w końcu materialne są nie jakieś "rzeczy", ale "praktyki").


SIŁY "W" MASZYNIE
Przy analizie maszyny ważne jest określenie faz rozwojowych poszczególnych sił. Za Mumfordem wyróżniam cztery główne składowe maszyny: dominanty, kontynuanty, emergenty oraz relikty (Mumford, "Mit maszyny. Tom I", s.197). Dominanty, jak wskazuje nazwa, są funkcjonowaniami, które dominują w maszynie, podporządkowują sobie pozostałe funkcjonowania, organizując je. Są siłami o najwyższej mocy w maszynie. Odpowiadają one za jej specyfikę, określają jej podstawowe różnice względem innych maszyn z tej samej dziedziny (np. społecznych). Kontynuanty są funkcjonowaniami, które względnie nie zmienione (co do poziomu mocy) przeszły z poprzedniej maszyny do nowej - są one pewnym elementem łączności, który często sprawia, że nie dostrzegamy zmiany jaka zaszła (albo przeciwnie: zbyt wyczuleni na zmianę ze względu na jakieś wielkie Wydarzenie - nauczanie Chrystusa czy upadek PRL-u - nie dostrzegamy pewnych ciągłości, pozostałości po maszynie wcześniejszej). Relikty są funkcjonowaniami o najniższej mocy - ich wpływ na maszynę jest niewielki, zatraciły one swój pierwotny sens. Zarówno kontynuanty jak i relikty stanowią ważną historyczną glebę dla dominant - Mumford porównuje je do fundamentów domu. Kontynuanty i relikty są przepływami, którymi zarządzają dominanty. Ostatnia składowa to emergenty - Mumford nazywa je również mutacjami, nie wprowadzam jednak tego terminu, gdyż mógłby on zaciemnić to, o czym pisałem na początku: siły nieustannie ulegają drobnym przemianom, można by powiedzieć: nieustannie mutują. Emergenty to zupełnie nowe funkcjonowania, które nie występowały wcześniej w danej dziedzinie maszyn - ich moc jest niska, jednak z innego powodu niż reliktów.
Dominanta jest siłą, która istniała wcześniej w maszynie, ale której moc wzrosła na tyle, że przejęła ona "władzę" w maszynie i zaczęła ją organizować wedle nowych zasad (tworząc tym samym nową maszynę). Kontynuant możemy wyróżnić dwa rodzaje: a) takie, które przeszły ze starej maszyny do nowej ze względnie tym samym poziomem mocy oraz b) takie, które wcześniej dominowały w maszynie, jednakże poziom ich mocy spadł i obecnie są one tylko "tworzywem" dla nowych dominant. Relikt to siła, która w wyniku "starzenia się" doznała spadku mocy. Emergenta to "nowo narodzona" siła, której moc jest jeszcze niska, ale - w sprzyjających warunkach - będzie ona stopniowo wzrastać.
Mumford analizując przejście od paleolitycznej gospodarki zbieracko-łowieckiej, do mezolitycznej gospodarki ogrodów, a następnie neolitycznej gospodarki mieszanej podaje następujący przykład owych czterech składowych maszyny: "W gospodarce mieszanej postacią dominującą stał się w końcu hodowca uprawiający ziemię, podczas gdy kopacz kamienia, rybak i traper byli >>kontynuantami<<, a zbieracz i łowca - reliktami. Zarazem na scenę dziejów wkroczyły wtedy dwie postaci niemal niewidoczne aż do początków epoki brązu, a mianowicie drwal i górnik, chociaż początkowo żadne z tych zajęć zapewne nie było wyspecjalizowaną formą działalności." (Mumford, dz. cyt., s. 232-233)

Oczywiście to tylko pewien uproszczony model. Rzadko (a być może nigdy) jest tak, że funkcjonowanie przechodzi przez te wszystkie etapy. Relacja pomiędzy siłami jest relacją nieustannej walki. Może się zdarzyć tak, że jakieś funkcjonowanie w ramach "taktycznego sojuszu" zanotuje ogromny przyrost mocy pomijając niektóre "etapy rozwoju": gdy maszyna "chce" spełniać jakąś funkcję, której nie zapewniają jej istniejące funkcjonowania, musi w konsekwencji przyłączyć do siebie nowe funkcjonowanie i natychmiast wzmocnić jego rolę - często do dominanty. (W wykładach z 1976 roku, wydanych pod tytułem "Trzeba bronić społeczeństwa" Foucault podaje przykład takiego przyłączenia rasizmu przez państwo oparte na modelu biowładzy - porównaj: wykład z 17 marca 1976, a zwłaszcza s.253.) Może być również tak, że jakaś nowa siła "przegra z kretesem" w starciu z pozostałymi i od razu - nie przechodząc etapów kontynuacji i dominacji - z emergenty stanie się reliktem. Możliwy jest też "powrót na scenę" (oczywiście "zmutowanych") funkcjonowań, które przebywają "pogrzebane" w warstwie reliktów.

Bardzo ważne jest, aby postrzegać wszystkie te funkcjonowania jako istniejące jednocześnie! Dzieje nie są liniową historią, jaką znamy ze szkoły, ale kolejnymi nawarstwieniami, w których współistnieją ze sobą "nowe" i "stare". [Dygresja: Wspominałem o potrzebie wypracowania nowej koncepcji czasu. Tutaj należałoby widzieć jakiś punkt zaczepienia. Być może przeszłości nie należy ujmować klasycznie, po arystotelesowsku, jako niebytu, przejścia w niebyt, ale jako nawarstwianie.]

Przejścia od nowej maszyny do starej należy rozumieć właśnie jako zmianę układu sił. Funkcjonowania, które dotąd dominowały zajmują podrzędną rolę (ale nie znikają!), zaś na ich miejsce wchodzą nowe. Za przykład niech posłuży nam przejście od nacjonalizmów do "globalnej wioski" (zaczerpnięte z "Anty-Edypa"): państwa narodowe nie są w stanie kontrolować przepływów kapitału i "wolnej" siły roboczej - kapitał przemieszcza się tam, gdzie może się pomnożyć, zaś "wolna" siła robocza tam, gdzie inwestuje kapitał, gdzie jest praca i płaca, oba te strumienie stają się dominujące, "obalając" np. wymuszaną przez państwo narodowe konieczność posiadania stałego miejsca zamieszkania; jednocześnie same państwa narodowe nie znikają, zaczynają pełnić podporządkowaną wobec globalnego kapitalizmu rolę, np. patriotyzm czy nacjonalizm stają się sztucznymi neo-archaizmami, których celem jest napędzanie przepływu kapitału (więcej sprzedanych szalików, czapek i koszulek w narodowych barwach albo Euro, które mieliśmy okazję ostatnio znosić w naszej okolicy - znajomy określił je jako "festiwal nacjonalizmów", może i tak było, ale festiwal ten urządził, dla własnych korzyści, kapitalizm).

Niektóre z użytych tu sformułowań mogą sugerować, że maszyna jest takim systemem, który doprowadza wszystkie siły do idealnej równowagi, tworząc z nich spójną całość. Tej interpretacji miały zapobiec przywoływane metafory militarne. Maszyna nie jest systemem stabilnym, ale raczej należałoby powiedzieć (za Deleuzem i Guattarim), że jest ona "zepsuta" - jakieś siły ciągle jej umykają, doprowadzając ostatecznie do takiego rozregulowania, które wymusza przemianę.
Jest raczej tak, że maszyna "chce" zachować stabilność, "chce" kontrolować wszelkie procesy, "chce" zachować swoje istnienie, "chce" zwrócić wszystkie siły do wewnątrz, uczynić je wszystkie siłami reaktywnymi, tzn. zachowawczymi, konserwującymi, petryfikującymi, aż do anihilującego wszystko nihilizmu (porównaj: nazistowska maszyna militarna, która nie tylko niszczyła inne rasy, ale zawierała również mechanizm samounicestwienia - Hitler od 19 marca 1945 roku wydawał rozkazy, których realizacja zniszczyłaby przemysł i infrastrukturę w Niemczech, a tym samym warunki życia owego narodu). Do natury siły (zdrowej, aktywnej siły) należy zaś nieustanne umykanie na zewnątrz, przemiana, różnicowanie się.

Trzeba mieć również na uwadze - i to był kolejny powód stosowania terminologii wojennej - że nie ma tu żadnego determinizmu: nie musiało być tak, że państwa narodowe zostały zastąpione przez globalny kapitalizm - o wszystkim zadecydował "bitewny chaos". Strumień kapitału i strumień "wolnej" siły roboczej wyłoniły się niezależnie od siebie (mają oddzielne linie genealogiczne) - nie musiało dojść do ich spotkania. Jeżeli patrzymy wstecz możemy wskazać na procesy, które doprowadziły do przejścia z jednej maszyny do drugiej (na wygraną jakichś sił i porażkę innych), jednakże musimy mieć na względzie pewną przypadkowość - przyglądając się dokładnie zobaczymy, jak czasem niewiele brakowało, by coś potoczyło się inaczej. Historia jest kontyngentna. O tyle maszynę można nazwać układem chaotycznym: jest bardzo wrażliwa na najdrobniejsze zmiany. Z tego względu nie możemy też nigdy określić tego co przed nami - jedyne, co możemy robić, to wzmacniać procesy pewne procesy, przy całkowitej świadomości ryzyka, jakie podejmujemy.


ZAKOŃCZENIE
Przedstawiona powyżej ontologia maszynowa jest raczej szkieletem ("kolejny zarys" - mógłby ktoś powiedzieć - tak, to prawda, ten blog ma po części funkcję eksperymentalną, poza tym doskonale wpisuje się w postulowaną tu logikę stawania się), który wymaga dopełnienia, dopełnienia na dwa sposoby. Po pierwsze poprzez wyjaśnienie pewnych kwestii (jak choćby teoria czasu), rozwinięcie zarysowanych tu jedynie konceptów (np. przemiany, do której dążą siły aktywne) czy dobudowanie nowych (np. jak to jest, że logika działania pewnych maszyn rozprzestrzenia się na inne maszyny? czy możliwe jest utworzenie maszyny aktywnej, niepetryfikującej?). Po drugie należy ową ontologię zastosować w praktyce, wykorzystać do analizy konkretnych zjawisk (jedna z nich miała już miejsce, w związku z konferencją "Jak się bronić Foucaultem?" - jeśli się uda, to na jesieni, tekst zostanie opublikowany w internetowym czasopiśmie, jeśli nie - wyląduje na blogu).
Być może w miarę postępu prac przemianie - kolejnej - ulegnie sam język, np. gdy przeanalizuję dokładnie "Kapitalizm i schizofrenię" konieczne zapewne okaże się rozróżnienie maszyn konkretnych i maszyn abstrakcyjnych. Będzie to również wynikiem rozwiązania kilku trudności, na jakie się tu natknąłem (czy siła "umiera" czy nie?) lub przewartościowań (nie jestem pewien, czy interpretacja i ocenianie faktycznie mają tak wyróżnioną funkcję, jaką przyznałem im na początku wpisu).
Myślę jednak, że wszystko to wiąże się z konsekwentnym realizowaniem istniejącego od początku (ale oczywiście "otwartego") planu. Wydaje mi się, że język maszynowy pozwoli mi ugruntować i rozwinąć projekt etyki immanentnej czy na nowo podjąć badania egologiczne, a także uzasadnić perspektywizm. Natomiast aktualnie nie widzę jakiejś przekładni na zagadnienia estetyczne - może jednak zwyczajnie dlatego, że się nimi od dłuższego czasu nie zajmuję.